Bolleboos met gebreken: de dood van Albert Einstein is slechts relatief

Er bestaat een heel flauw woordgrapje over Albert Einstein, dat het vooral in groep 4 en 5 van de basisschool goed doet. Het gaat zo: ‘Ik wilde een muurtje bouwen maar ik heb maar Einstein.’ Hebt u ‘m? Ein Stein? Dat lijkt nietszeggend, maar zeg nou zelf: wie kan er bogen op een woordgrapje waarbij zijn naam centraal staat? Ja, voormalig VN-baas en Nobelprijswinnaar Kofi Annan (‘Koffie, Annan?’) en natuurlijk Jezus (‘Je zus?’), maar verder? En dan heb je overal ook nog de talloze beeldjes, speldjes, en T-shirtjes met Albert Einstein of een van z’n befaamde uitspraken erop. Sterker, zijn natuurkundige stokpaardje, E=mc2 - iedereen kent die formule, maar bijna niemand kan goed uitleggen wat die precies betekent - is over de hele wereld in menige souvenirwinkel in drukvorm te koop. Hij overleed op 18 april 1955 in Princeton, New Jersey, nam een Nobelprijs voor de Natuurkunde mee in zijn kist, maar leeft nog altijd en overal voort.

Einstein wordt namelijk áltijd genoemd als er weer eens iemand opduikt die slim blijkt te zijn. Dan is de vergelijking snel gemaakt, want heb je het over een genie, dan heb je het ook meteen over Einstein. Twee maanden geleden was het weer zover. In Engeland had een pubertje een gedegen IQ-test laten doen en wat bleek? Slimmer dan Einstein. Het binkie kwam tot 162, twee meer dan de in Ulm geboren wetenschapper. Meteen wereldnieuws. Maar de jongen wil zelf helemaal geen wetenschapper of uitvinder worden. Want: “Voetbal is mijn leven.” En dat terwijl hij ook intelligenter is, volgens de twee uur durende Cattell III-B test in Exeter, dan dat andere wetenschapsgenie, Stephen Hawking, die ook ooit op 160 bleef steken.

Rory Bidwell, het knaapje uit Engeland, zal nooit de bekendheid en eeuwige roem vergaren van Einstein. Waarom is de officieel Duits-Zwiters-Amerikaanse theoretische natuurkundige van Joodse afkomst toch zo’n lichtend voorbeeld voor velen? Even nog over zijn ingewikkelde nationaliteit: Albert Einstein had van jongs af aan een hekel aan elke vorm van nationalisme en zag zichzelf liever als wereldburger, waarna hij op zijn 16de afstand deed van zijn Duitse staatsburgerschap. Hij bleef formeel stateloos totdat hij in 1901 Zwitser werd.

Het duurde heel lang eer de kleine Albert kon praten, het genie onthield extreem slecht getallen en data en daarnaast was hij dyslectisch 

Maar wat maakte hem ze populair? Was hij perfect? Nou, nee hoor. Het duurde bijvoorbeeld heel lang voor hij als kind kon praten. En de man achter de relativiteitstheorieën was ook extreem slecht in het onthouden van namen, getallen en data. Daarbij was de belangrijkste natuurkundige uit de geschiedenis, net als Leonardo da Vinci en Mozart, Walt Disney, Pablo Picasso, John Lennon, Steven Spielberg en Jamie Oliver, dyslectisch. Dat stellen althans de auteurs van het boek Dyslexie als kans, Brock en Fernette Eide. Volgens de schrijvers van dé bijbel voor dyslexie is het geen toeval dat een genie als Einstein hieraan leed: mensen met dyslexie hebben namelijk een bijzondere hersenstructuur die hen vaak in de weg zit, maar ook grote voordelen biedt. Albert Einstein had volgens de auteurs verschillende aan dyslexie gerelateerde problemen. Zo had hij veel moeite met Engelse taal en dingen uit z’n hoofd leren. En dan had hij nog een gebrek: hij zou ook kleurenblind zijn en had om die reden altijd twee verschillende kleuren sokken aan. Anderen weten dát gewoon aan zijn verstrooide manier van doen en laten.

Succes bij vrouwen

Al die ‘gebreken’ weerhielden de enige vrouwelijke student in zijn natuurkundeklas aan de Eidgenössische Technische Hochschule in Zürich, zijn Servische jaargenote Mileva Marić, er niet van verkering te nemen met Albert Einstein en in 1903 besloten ze te trouwen. Ze kregen eerst een dochter die ze waarschijnlijk ter adoptie afstonden, al denken sommigen dat zij jong gestorven is. Niet veel later kreeg het stel twee zonen: Hans Albert en Eduard. Mileva was ook al zo’n bolleboos en hun huwelijk was zowel een persoonlijke als een intellectuele samenwerking: bij haar vond Einstein een klankbord voor zijn baanbrekende ideeën. Maar ja, toen ze kinderen kregen, verdween zij achter het aanrecht en gingen alle egards naar meneer Einstein. Dit bracht twee zangeressen uit Nederland jaren later op het idee om hun band Mrs. Einstein te noemen, als eerbetoon aan Mileva. Een kort telefoongesprek met een van de dames, Saskia van Zutphen, leert ons dat hun naam echt uit dit verhaal voorkomt. “Honderd jaar terug verscheen er een artikel in Het Parool over vrouwen in de wetenschap en daarin kwam naar voren dat mevrouw Einstein een enorm goede wetenschapper was, zelfs beter dan Albert Einstein, en dat ze aan de wieg stond van de relativiteitstheorie van haar man. Alleen stonden vrouwen vroeger áchter hun man, deden er niet echt toe. En wij vinden dat je ook náást je man kunt staan. Daarom hebben we onze naam omgedoopt in Mrs. Einstein,” aldus de blonde Saskia, die met de band in 1997 meedeed aan het Eurovisiesongfestival in Dublin en daar 22ste werd.

Intussen werd Einstein in de eerste jaren van de vorige eeuw hoogleraar aan de universiteit in Praag en kwam hij te werken op een patentbureau in Bern. Daar ligt hij behoorlijk goed bij ‘de vrouwtjes’. Hij neemt het er ook van, zo gaan de geruchten, en zijn huwelijk gaat in 1919 naar de knoppen. Mileva pakt haar koffers en Albert verhuist naar Berlijn, waar hij naast zijn nicht Elsa komt te wonen. Het blijft niet bij het lenen van een kopje suiker: Albert trouwt met haar. Hij belooft aan zijn ex-vrouw, die amper rond kan komen en via piano- en wiskundeles haar jongste zoon Eduard probeert te onderhouden, dat als hij de Nobelprijs wint, zij al het geld krijgt. Bluf? Welnu, Einstein blijkt een vooruitziende blik te hebben. In 1921 wint hij de Nobelprijs voor de Natuurkunde en het geld dat bij de prijs hoort, 32.250 dollar, wat in die tijd meer was dan tien jaarsalarissen van een hoogleraar, was voor haar.

Overigens vond de FBI het in 1933 nodig een dossier over Albert Einstein aan te leggen, kort voor zijn derde bezoek aan de VS. Het zou uiteindelijk 1427 pagina’s tellen en bevatte documenten over de contacten die Einstein zijn leven lang onderhield met pacifistische en socialistische organisaties. FBI-baas John Edgar Hoover koesterde wantrouwen jegens Einstein, zag hem als extreem radicaal, wellicht was hij wel een communist! De FBI-chef stelde zelfs voor om Einstein uit Amerika te gooien op grond van de Alien Exclusion Act, maar dit voorstel werd afgewezen door het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken. Einstein was een rare pacifist, maar geen bedreiging voor de samenleving. En hij was dus ook niet perfect, zoals zoveel mensen denken. Geestelijk mankeerde er het nodige aan hem, maar lichamelijk ook. Op 15 december 1948 kwam Albert Einstein met enorme buikpijn het Brooklyn Jewish Hospital binnen. Waaraan hij precies leed, was onduidelijk. Maar toen chirurg Rudolph Nissen hem opereerde, bleek een deel van zijn aorta ‘zo groot als een grapefruit’ te zijn. Zo’n plaatselijke verwijding van een bloedvat heet een aneurysma en is levensgevaarlijk. Hoewel Einstein meerdere keren werd geopereerd, zou hij er in 1955 toch aan overlijden. Hij werd gecremeerd, maar Einstein zou Einstein niet zijn als hier ook weer een bizar verhaal aan verbonden was. In 1994, bijna veertig jaar later dus, werd bekend dat zijn ogen niet met de rest van zijn lichaam waren gecremeerd, maar dat oogarts Henry Abrams ze stiekem had gejat en in een jampot bewaarde. Toen Abrams in 2009 overleed, nam hij het raadsel mee in zijn kist.

Licht in duisternis

Einstein werd 76, niet heel oud dus. Leefde hij dan niet gezond, onze wetenschapper? O jawel. De zoon van een beddenverkoper sliep bijvoorbeeld tien uur per nacht en deed dan ook nog dagelijks een middagdutje. In de uren daartussen veranderde Albert Einstein de wereld. Hij is zonder twijfel een van de beroemdste wetenschappers ter wereld, misschien wel de beroemdste van allemaal. Maar waarin schuilt het genie van Einstein? Hoe veranderde hij met zijn relativiteitstheorie onze blik op tijd, ruimte en zwaartekracht? En hoe beïnvloedt hij tot op de dag van vandaag ons dagelijks leven? In 1905, hij is dan 26, beginnen mensen Einsteins genialiteit te erkennen. Hij schrijft in dat jaar een proefschrift waarmee hij laat zien hoe je de afmetingen van atomen kunt bepalen. Daarnaast publiceert hij artikelen waarmee hij de natuurkunde voorgoed verandert - en waardoor 1905 geldt als Einsteins wonderjaar. Het zijn de artikelen over onder meer het foto-elektrisch effect en de relativiteitstheorie. Voor zijn theorieën over dat eerste ontvangt hij 1921 de Nobelprijs. Einsteins inzichten openen de weg voor tal van nieuwe natuurkundige theorieën, wat hem de vader van de moderne natuurkunde maakt.

Veel fysici zien Einsteins theorieën nog steeds als de meest revolutionaire tot nu toe. En waar gaan ze over? Einsteins ‘speciale’ relativiteitstheorie lost een groot probleem op dat zich halverwege de negentiende eeuw voordoet: veel wetenschappers vragen zich in die tijd af hoe natuurverschijnselen als licht, tijd, massa en beweging precies werken. Einstein brengt licht in de duisternis. Wetenschappers bedenken aan het eind van de negentiende eeuw al dat snelheid relatief is en zij komen erachter dat wanneer je bijvoorbeeld naar iemand toe rent, terwijl diegene ook richting jou rent, je elkaar nadert met dubbele snelheid. Zij dachten dat dit ook geldt voor licht. Rijd je met maximale snelheid in een auto over de snelweg met een zaklamp in je hand, dan gaat het licht 130 kilometer sneller dan wanneer je stilstaat, zo is dan het logisch klinkende idee. Niet dus. Uit experimenten komt naar voren: de lichtsnelheid blijft hetzelfde. Albert Einstein ontdekt als eerste dat dit logisch is door het principe van ‘tijd in twijfel te trekken’. Is het wel zo dat de tijd altijd gelijk verloopt? Volgens Einstein niet, en daarom kan het dat de lichtsnelheid constant is. Toegegeven, het is hogere wiskunde, of beter gezegd, natuurkunde, hij stelt dat ruimte en tijd vervormen bij extreem hoge snelheden. Einstein toont aan dat de waarneming van tijd niet absoluut is, maar afhankelijk van de snelheid waarmee je beweegt. Hiermee ontketent hij een revolutie: een theorie die rechtstreeks ingaat tegen de opvattingen van toonaangevende natuurkundigen vóór hem, zoals de al even beroemde Isaac Newton, u weet wel, hij van de zwaartekracht.

Waarschuwing aan president

En hoe zit het dan met dat E=mc2 en hoe leidt dit tot de atoombom, zoals we in Oppenheimer hebben mogen zien? De simpelste uitleg: Albert Einstein stelde dat massa en energie gelijk zijn aan elkaar, en dit drukte hij uit in de formule Energie=Massa * Lichtsnelheid2 (de snelheid van het licht is 299.792.458 meter per seconde). Uit deze formule vloeit voort dat een heel kleine massa kan worden omgezet in een reusachtige hoeveelheid energie. Met de wereldberoemde formule stelt Einstein dus dat massa en energie gelijk zijn aan elkaar. Doordat het kwadraat van de lichtsnelheid zo’n groot getal oplevert, komt uit deze formule naar voren dat iets met een heel kleine massa toch een gigantische hoeveelheid energie kan opleveren. Om energie vrij te laten komen, moet je voorwerpen met gigantisch hoge snelheden laten bewegen. Kernfysici doen dit met heel kleine deeltjes in de Large Hadron Collider onder de grond in Genève, die ze versnellen tot bijna de lichtsnelheid en vervolgens op elkaar laten botsen. Toen ze dit met de stof uranium-235 deden, kwamen de wetenschappers erachter dat de materie om wordt gezet in een gigantische hoeveelheid pure energie. Einstein is hierdoor indirect ook een van de uitvinders van zowel kernenergie als de atoombom, zonder er ooit actief aan mee te werken. Dat deed vriend Robert Oppenheimer wel. Einstein schreef in 1939 wel een brief aan de Amerikaanse president Roosevelt waarin hij hem waarschuwt dat Duitsland bezig is met de ontwikkeling van een atoombom. Om de nazi’s voor te zijn, lanceert Roosevelt in 1941 het ‘Manhattanproject’. Onder deze codenaam werken veel wetenschappers in het grootste geheim aan de ontwikkeling van de Amerikaanse atoombom. Einstein zelf nam geen deel aan het project, maar was wel betrokken bij de totstandkoming ervan. Na de Tweede Wereldoorlog waarschuwde hij voor de rampzalige consequenties van een kernwapenwedloop.

Die infantiele tong

Einstein werd door al zijn theorieën en revolutionaire vindingen wereldberoemd. Maar anders dan bij Justin Bieber of José Mourinho steeg de roem niet naar zijn intelligente hoofd. In 1922 schrijft hij op een stuk briefpapier tijdens een Japanse reis: “Een stil, bescheiden leven geeft meer geluk dan het streven naar succes onder voortdurende onrust.” Onrust, die de Duitsers (lees: nazi’s) hem ook geven in 1933 als Hitler de fysicus beschuldigt van ‘Joodse natuurkunde’. Einstein besluit na een reis naar de VS niet meer terug te keren en hij wordt Amerikaans staatsburger. Hij doet ontdekking op ontdekking en daar plukken wij vandaag de dag nog steeds de vruchten van, want hij heeft hele generaties van uitvinders geïnspireerd met zijn abstracte ideeën. Gps-systemen die ons vertellen hoe we het snelst van Uddel naar Maastricht moeten: zonder Einsteins relativiteitstheorie zouden we talloze fouten maken bij het aflezen van data die we binnenkrijgen via satellieten. Andere voorbeelden waar Einstein feitelijk de geestelijk voorvader van is: zonnepanelen, automatisch sluitende en openzwaaiende deuren en digitale camera’s. Einsteins theorie over het foto-elektrisch effect maakte de uitvinding hiervan mogelijk. Dit zijn slechts enkele voorbeelden van de aanhoudende invloed van Einsteins inzichten op de wereld en de wetenschap. Vele technologieën en theorieën zijn beïnvloed door zijn werk, van supercomputers tot kernwapens.

Veel meer nog dan al zijn baanbrekende ontdekkingen is Einstein bij het grote publiek bekend om zijn tong. Wat is dat toch, zo’n erudiet, zo’n grote wetenschapper met zo’n hoog denkniveau die overal ter wereld te koop is met die infantiele tong uit z’n mond? Dat verwacht je van een plagerig jongetje van 7. Journalist Cees Visser schreef er in 2007 over op Fotografie.nl: “Zijn naam staat synoniem voor grote intelligentie, zijn gezicht is een van de meest herkende ter wereld. Dat laatste is voor alles te danken aan Arthur Sasse, de persfotograaf die de Duits-Zwitsers-Amerikaanse theoretisch natuurkundige in een bijzonder verrassende pose snapte.” The photograph that allowed geniuses to have a sense of humor: zo staat de wereldberoemde, zwart-witte afdruk te boek. Fotograaf Sasse schoot de foto op de campus van de Amerikaanse Princeton-universiteit op 14 maart 1951, de dag dat Einstein zijn 72ste verjaardag vierde. Het is het moment dat Einstein op de achterbank van een auto zit met met twee vrienden, net teruggekeerd van een feest ter ere van Einsteins verjaardag. Hoewel al in de auto bleven vele verslaggevers en fotografen de jarige ‘lastigvallen’. Het zoveelste verzoek om even te lachen naar de camera leidde bij de jarige tot een uitbarsting: “That’s enough, that’s enough!” De journalisten bleven echter aandringen, de fotografen bleven afdrukken. Er restte voor hem nog maar één ding: zijn tong uitsteken.

Einstein vond zelf dat de ‘ondeugende puberfoto’ erg mooi was. Hij was er zo verguld mee dat hij er een uitsnede van maakte, zodat alleen hij zichtbaar was. Vervolgens kopieerde hij het ‘gemanipuleerde’ beeld om hem als een wenskaart naar zijn vrienden te sturen. Het is dit beeld dat is verankerd in de populaire cultuur, een foto die duidelijk maakt dat Einstein behalve een genie, ook gewoon een humorvolle, eigenzinnige en ondeugende gast was.

Van zwakbegaafd tot supergenie

Einstein en het IQ-raadsel

Velen beweren een hoog IQ te hebben, maar slechts zo’n 0,25 procent van de bevolking heeft een intelligentiequotiënt van boven de 140 en is dus ‘hoogbegaafd’ of ‘genie’. Naar schatting heeft slechts 3 procent een IQ boven de 130. De meesten zitten tussen 90 en 110. Schaker Garri Kasparov heeft een IQ van 190 en da’s meer dan Leonardo da Vinci met z’n 180 punten.

Mozart moest het volgens schatting doen met 165, net iets meer dan de vechtende acteur Dolph Lundgren: 160. Zangeres Shakira, volgens Men’s Health de meest sexy vouw van 2014, komt tot 140, gelijk met Madonna en vijf puntjes minder dan Napoleon. Overigens staat Dolores Leeuwin, presentatrice van onder andere Het Klokhuis, bekend als de slimste BN’er. Zij won in 2012 de Nationale IQ-test met een recordscore van 159.

Omdat de IQ-schaal pas zo'n honderd jaar geleden werd geïntroduceerd, hebben onderzoekers het IQ van wetenschappers van vroeger proberen te schatten door hen te vergelijken met hun tijdgenoten. De Amerikaanse wiskundige William James Sidis (1898-1944) is mogelijk de slimste mens die ooit geleefd heeft, met een IQ van meer dan 250. Hij kon spellen op zijn eerste, toen hij anderhalf was las hij de krant, ruim een jaar later had hij Grieks en Latijn onder de knie.

Voor de volgende IQ-scores gelden de volgende labels:

• 181-200+ Supergenie
• 166-180 Groot genie
• 145-165 Genie
• 132-144 Hoogbegaafd
• 121-131 Begaafd
• 111-120 Bovengemiddeld
• 90-110 Gemiddeld
• 80-89 Beneden gemiddeld
• 68-79 Zwakbegaafd
• 50-67 Lichte verstandelijke beperking
• 50 of lager Ernstige verstandelijke beperking