Moordstad Malmö: profbasketballer die in Den Bosch speelde ontsnapte met veel geluk

Het is 8 maart 2020. De Maaspoort in Den Bosch zit vol. Meer dan 2000 toeschouwers juichen voor een Zweeds basketbaltalent genaamd Elijah Marcus Clarance. Hij is 21 jaar en 1.93 lang, heeft kort donker haar, schiet en dribbelt met links. Geen toeschouwer weet hoe knap het is dat Elijah een topsporter is geworden. Vrienden uit Malmö zijn dood, verminkt of ze zitten in de gevangenis. Geen toeschouwer kon ook weten dat die slanke, snelle spelverdeler twee jaar later een hoofdrol zou spelen in de Zweedse bestseller Blir du ledsen om jag dör? In het Nederlands vertaald als Ben je verdrietig als ik doodga?

De schrijver van dat boek heet Nicolas ‘Nick’ Lunabba. Hij is in Spanje geboren, maar emigreerde op jonge leeftijd naar Zweden en had de pech in de extreem gevaarlijke wijk Nydala in Malmö terecht te komen. Hij werd basketbalcoach, kreeg een baan als jeugdwerker en probeert nu al meer dan tien jaar jongeren uit Nydala op het rechte pad te houden. Nergens in Zweden is de armoede zo groot als in die wijk. Vrijwel alle bewoners hebben er een migratieachtergrond en ze leven gemiddeld 15 jaar korter dan de Zweden in de rijke voorsteden.

Nicks boek is een memoir in briefvorm gericht aan Elijah, die opgroeide in dezelfde buurt. Elijahs Caribische vader scheidde van zijn Zweedse vrouw, ging wonen in een andere stad en zocht bijna nooit contact met het gezin dat hij verliet. Elijahs moeder had altijd zorgen over geld en werk, ze dronk om te vergeten, keek nauwelijks naar haar zoontje om. Het flatje met uitzicht op het Nydala-plein was te klein en vies. Elijah leefde daarom vanaf vroege leeftijd op straat. Oudere jongens liepen rond met messen en pistolen, er werd in drugs gehandeld en er waren veel verslaafden in zijn wijk. Rivaliserende gangsters schoten op elkaar en het was altijd afwachten of er geen onschuldigen werden geraakt. De meeste mensen in Nydala voorspelden dat hij zich op jeugdige leeftijd zou aansluiten bij een straatbende. Jongens zoals hij zagen dat als de enige manier om ergens bij te horen en via de criminaliteit konden ze wellicht nog rijk worden ook.

De vrienden daagden elkaar uit op een pleintje in Nydala. Het basketbalbord zat vol kogelgaten. Op de grond lagen naalden en pakketjes waar ooit coke in zat

Elijahs school was volgens alle statistieken de slechtste van Zweden. Leerlingen namen steek- en schietwapens mee en de brandweer moest vaak komen omdat er weer een kastje of bank in de fik was gestoken. Elijah had twee beste vrienden: Abbe en Josef. Het basketbalveld werd hun toevluchtsoord. Alleen daar voelden ze zich sterk en veilig. Ze trainden in de lokale sporthal en daagden elkaar tot diep in de nacht uit op een pleintje in Nydala. Het basketbalbord zat vol kogelgaten. Op de grond lagen naalden en pakketjes waar ooit coke in zat.

Aandachtstrekker

Op zijn achtste stal Elijah een fiets. Hij demarreerde naar het basketbalveld, meldde zich aan voor een partijtje, provoceerde de oudere spelers, duwde, klierde, haalde ze verbaal uit hun spel. Nick stond langs de kant. Hij vroeg zich af wie die aandachtstrekker was, maar de jongen maakte zijn grootspraak wel steeds waar door zijn goede spel. Nick stapte op Elijah af en stelde voor een partijtje een-tegen-een te spelen. Na afloop nam Nick Elijah mee naar een fastfoodrestaurant en hij stelde vragen over zijn leven. Elijah vertelde over zijn afwezige vader en alcoholische moeder, over zijn weerzin tegen school en over zijn droom om in de NBA te spelen.

Nick nodigde Elijah, Abbe en Josef uit om bij zijn club te komen spelen. Ze schreeuwden naar elkaar, schopten, sloegen, scholden naar witte medespelers en vaders langs de kant. Wie was de stoerste, wie maakte de hardste grappen? Ze leken alles te doen om zo stoer mogelijk over te komen. Andere zekerheid: bij een slechte pass, een dubieuze beslissing van de scheidsrechter of een onwenselijke wissel volgde er een woedeuitbarsting. Alleen Nick kon ze dan tot kalmte brengen. Abbe was meestal de aanstichter. Dat kwam volgens Nick voor een groot deel omdat hij door zijn ouders in een pleeggezin was geplaatst. Abbe deed of het hem niet interesseerde, lachte veel, zijn beugel kwam dan tevoorschijn. Leuke jongen, dachten mensen die hem voor het eerst zagen, maar net als Josef en Elijah deed Abbe overdreven hard zijn best vooroordelen te bevestigen. Keurige witte Zweden verwachtten toch niets van een blatte, het Zweedse scheldwoord voor een niet-witte Zweed. Abbe besloot zich daarom precies op die manier te gedragen en er was niemand in zijn familie die ingreep. Zijn oudere neef deed dat zeker niet. Hij bracht Abbe meestal naar de hal en staarde tijdens de training voornamelijk op zijn telefoon. Minstens zo opvallend was dat Abbes neef een kogelvrij vest droeg. De draadjes kropen duidelijk zichtbaar onder de mouwen van zijn T-shirt door. De neef kon er niet door voorkomen dat hij op een middag vlakbij de hal werd neergeschoten.

Abbe was klein, maar veel sneller dan de rest. Elijah had volgens Nick ‘extreem veel talent’, maar Josef was de beste van de drie. In zijn boek noemt Nick hem het grootste basketbaltalent dat hij ooit had gezien. Josef was lang en bleef maar groeien. Hij kon al op jonge leeftijd dunken en zou ver over de twee meter worden. Zijn vader haalde hem op van de trainingen, maar bleef altijd in zijn auto zitten. Andere familieleden bekommerden zich ook niet om Josef en volgens Nick zat er ‘een bepaalde duisternis’ in de beste basketballer die hij ooit zag.

Elijah vocht veel, stal en leek zich inderdaad aan te sluiten bij een gang. Binnen een paar maanden tijd werden er zes jongeren in Nydala doodgeschoten bij een bendeoorlog en Nick kreeg de ambitie om tenminste één straatrebel te redden. De politici lieten na om oplossingen te bieden, daarom moesten mensen zoals hij maar ingrijpen. Hij overlegde met Elijahs moeder en ze spraken af dat haar zoon tijdelijk in Nicks huis zou gaan wonen. In zijn boek schrijft Nick: “Mijn ontferming over jou, Elijah, is politiek. Een daad van verzet. Een fuck you naar Zweden.”

In het begin kwam Elijah alleen in het weekend langs, maar dat werd al snel een paar keer in de week. Bij het openen van de deur riep Elijah: “We zijn thuis!” Hij pakte zonder te vragen eten uit de koelkast, ging naar het toilet zonder de deur te sluiten en waste zijn handen niet. Nick ergerde zich aanvankelijk aan Elijahs gedrag en aanwezigheid. Hij verlangde naar zijn vrijheid als vrijgezel, maar kon hij hem er nu nog uitzetten? De twijfel groeide toen Elijah op zijn vijftiende een auto stal en een foto aan Nick verstuurde terwijl hij lachend aan het joyriden was. Elijah dacht kennelijk dat Nick dit stoer zou vinden en daarom had hij die foto, als kansarme blattes uit Nydala onder elkaar, verstuurd. Nick dreigde Elijah op straat te zetten als hij nog een keer zoiets zou doen, de dief beloofde zijn leven te beteren.

Op een middag gaf Nick zijn huisgenoot de autobiografie van Malcolm X. Elijah liet om de tien pagina’s weten dat hij tien pagina’s had gelezen en zei dingen als: “Nu ben ik op pagina 198, Nick!” “En nu op pagina 260!” Hij las voor het eerst in zijn leven een boek uit, volgens Nick veranderde Elijah ‘in iemand anders: iemand die leest, denkt, groeit’. Volgende uitdaging: Mijn Strijd van Karl Ove Knausgård. Een deel speelt zich af in Malmö, soms zelfs in hun wijk. Elijah bleef maar lezen, Knausgård werd door hem omgedoopt tot Kay-O. Het lezen leek hem rustiger te maken. Op school was hij minder vervelend, agressief en opstandig dan daarvoor. De leraren vonden hem bij nader inzien intelligent, gevoelig, charmant. Elijah had niet meer de ambitie een hustler of een gangster te worden. Abbe en Josef wel. Bendeleden beloofden geld en status. Josef moest al snel een kogelvrij vest dragen omdat hij op een dodenlijst stond. Bij basketbalwedstrijden kwamen ze niet opdagen en alleen Elijah bleef fanatiek trainen. Hij blonk uit bij Malbas Basketbollklubb, was beter dan zijn teamgenoten. Scouts volgden hem en er gingen geruchten dat de Zweedse bondscoach hem wilde selecteren.

Kamal was 16 toen hij naar huis fietste na een basketbaltraining. Mangs stond ineens voor hem. De moordenaar pakte zijn geweer en schoot hem van zijn fiets

Moordenaar

In 2010 was het onrustiger dan ooit in Nydala. Een extreemrechtse Zweed genaamd Peter Mangs had zo’n hekel aan blattes dat hij op ze ging jagen. Hij vuurde op moskeeën, huizen, overheidsgebouwen, verkeersborden, bussen, politiebureaus, mensen. Zijn doel: een rassenoorlog uitlokken. Een van Elijahs vrienden Kamal was zestien toen hij naar huis fietste na een basketbaltraining. Peter Mangs stond ineens voor hem. De moordenaar pakte zijn geweer en schoot hem van zijn fiets. Kamal was in zijn nek geraakt, viel op de grond en verloor zijn bewustzijn. Mangs boog zich over hem heen, leegde zijn pistool. Kamal kreeg dit keer kogels in zijn oksel, dij, scheenbeen en voorhoofd. Hij overleefde miraculeus, maar de kogel zit in 2024 nog steeds in zijn hoofd.

Nick liet de trainingen gewoon doorgaan. In zijn boek schreef hij: “Als we ‘s avonds klaar waren in de hal dan stuurde ik jou alleen naar huis. Ik voelde me er schuldig om. Het was niet verantwoordelijk om buiten te komen en naar de sporthal te gaan. Als je wegging, wist ik niet of ik je ooit nog zou zien.” Elijah had daar geen problemen mee. Basketbal was zijn manier om het getto te ontsnappen. Na een nieuwe schietpartij door Peter Mangs vertelde hij: “Er is iets gebeurd Nick. Iets heel groots. Ik sprak vandaag met mijn coach. Hij denkt dat ik word geselecteerd voor het nationale jeugdteam.” Nick scande de online-editie van de krant Sydsvenskan op zoek naar nieuws over de schietpartij. Een paar uur erna riep Elijah: “Ik heb het gered Nick! Ik heb net de mail gekregen. Ik zit bij het nationale jeugdteam!”

Elijah wist op dat moment meer dan ooit hoe zijn toekomst eruit zou zien: eerst naar de highschool in Amerika, dan drie tot vier jaar naar de universiteit en daarna als tweede Zweed de NBA halen. Een Amerikaanse agent nodigde hem uit om naar Amerika te komen. Nick en Elijah vlogen in 2014 naar New York. Ze bezochten Times Square, de Empire State Building en natuurlijk Madison Square Garden, de thuishal van basketbalclub New York Knicks. De dag erna namen ze de metro naar de wijk Harlem om daar soulfood te eten, naar de kapper te gaan en de plek te zien waar Malcolm X werd vermoord. Aan het einde van de dag liepen ze naar het beroemdste en beruchtste basketbalpleintje ter wereld: Rucker. Kobe Bryant had daar nog gespeeld, net als Allen Iverson, Wilt Chamberlain en tientallen gettolegendes waar de meeste mensen nooit van hebben gehoord. Na drie dagen New York reisden Nick en Elijah naar de staat Maryland. Spelersmakelaar Mark bracht ze naar drie scholen om te praten over een volledig betaalde beurs en een plek in het basketbalteam. Elijah koos voor de St. Maria Goretti High School in Hagerstown, Maryland. Nick en zijn protegé keerden terug naar Zweden. Journalisten schreven dat de jongen uit Nydala misschien wel de NBA zou halen, een unieke prestatie. De zender SVT maakte een filmpje over Nick en Elijah. Miljoenen kijkers raakten ontroerd. Elijah noemde Nick ‘als een vader’. Nick vertelde van Elijah te houden, iets dat hij nooit eerder had gezegd.

Elijah vloog terug naar Amerika, haalde geweldige cijfers op Goretti High en voldeed ook als basketballer aan de verwachtingen. Via Skype had hij vaak contact met Abbe, maar op een gegeven moment kon dat niet meer. Abbe reisde in oktober 2014 met een andere jongen uit Nydala met de trein naar het plaatsje Norrahammar, een behoorlijk eind van Malmö. Ze ontmoetten er twee leeftijdsgenoten, gingen naar de film, leken plezier te hebben en liepen na afloop schijnbaar gebroederlijk naar een appartement om nog wat uit te hangen. Abbe pakte bij binnenkomst zijn pistool en schoot een leeftijdsgenoot dood. Abbe was nog niet klaar, ook de ander moest dood. Abbe vuurde kogels op een zestienjarige en stak hem meer dan tien keer met een mes. De jongens uit Nydala namen de trein terug naar Malmö. Bij een tussenstop in Helsingborg stormden agenten een coupé in. Abbe werd gearresteerd en bekende de steek- en schietpartij. Elijahs vriend werd vijf maanden later veroordeeld voor moord en poging tot moord.

Nick en Elijah maakten zich ook in toenemende mate zorgen om Josef. Een bendeleider rekruteerde hem als lid en gaf hem de opdracht misdaden te plegen. Josef bewees zich, klom op, werd gearresteerd. Na zijn vrijlating ging hij door met dealen en roven. Een rechter stuurde hem naar een van de zwaarst bewaakte jeugdklinieken in Zweden. Hij ontsnapte en kreeg het bevel een vijand op te blazen. Josef ging naar een zwaar beveiligd appartement. Het beoogde doelwit - een veel oudere bendeleider - woonde daar met zijn vrouw en drie kinderen achter gepantserde deuren. Josef had een bom in zijn hand die in zijn gezicht explodeerde. Hij werd naar het ziekenhuis gebracht. Een agent zei in een nieuwsuitzending niet te denken dat de dader uit Nydala zou overleven. Dat gebeurde toch en Josef moest zich met een verminkt gezicht in de rechtbank verantwoorden voor moord.

Na vier jaar high school mocht Elijah zich bewijzen als universiteitsspeler voor Illinois State.

Hij speelde voor meer dan 10.000 toeschouwers per wedstrijd, maar zat vaker op de bank dan hij had gewild en raakte ook nog eens geblesseerd. In de zomer van 2018 kon hij met het Zweedse nationale team revanche nemen op het Europees kampioenschap onder 20 jaar in het Duitse Chemnitz. Hij brak internationaal door en werd topscorer met 22,4 punten gemiddeld. Elijah werd ook Zweeds A-international, de manager van Bundesliga-team Skyliners uit Frankfurt bood hem een goed contract aan. Het was geen NBA, maar wel de top in Europa en hij zette zijn handtekening onderaan het document.

Elijah brak niet door in Frankfurt en hij werd verhuurd aan New Heroes Den Bosch. Technisch manager Roel van de Graaf zei in het Brabants Dagblad: “Met Elijah halen we een speler binnen waar de fans van gaan genieten. Hij is atletisch, heeft scorend vermogen en veel potentie om door te groeien.” Elijah vertelde: “Dit is de perfecte plek om de volgende stap te zetten in mijn carrière.” Een van zijn teamgenoten werd Nederlands international Henk Norel, ooit gedraft door NBA-team Minnesota Timberwolves. Het doel: voor het eerst in vijf jaar weer kampioen worden. New Heroes Den Bosch startte op 1 februari 2020 met een verrassende zege op regerend kampioen Landstede uit Zwolle. Elijah speelde op 8 maart 2020 al zijn laatste wedstrijd in Nederland. De Belgische coach Jean-Marc Jaumin zag veel potentie in het talent, maar een week later werd de basketbalcompetitie stilgelegd vanwege covid. Ook trainen mocht niet meer, de Maaspoort ging op slot. Drie Amerikanen namen het vliegtuig terug naar huis, Elijah boekte een vlucht naar Zweden. Een paar maanden erna kon hij worden geselecteerd door een NBA-club, maar de Amerikaanse managers vonden hem niet goed genoeg.

Covid leek te verdwijnen, het leven werd hervat. Elijah had een heel seizoen geen club en zou pas in januari 2021 weer spelen in Kroatië bij KK Vrijednosnice Osijek. Hij reisde in 2022 terug naar Zweden voor de presentatie van Nicks boek. De recensies van Blir du ledsen om jag dör? waren uitstekend en het werd een bestseller. De vertaalrechten werden verkocht in vele Europese landen. Volgens de website van de Nederlandse uitgever De Geus is het ‘een pageturner over een jongen op de bochtige weg naar een betere toekomst, een hartverscheurende memoir over vriendschap en liefde tussen beschadigde mensen, en een aanklacht tegen de politiek die zo veel jongens in zo veel Europese steden aan hun lot overlaat’.

Nooit eerder werden er zoveel bomaanslagen in Malmö gepleegd als nu. Dertienjarigen worden gescout en ingezet als hitmen of bommenleggers

In 2024 is Nicks boek actueler dan ooit. Nooit eerder werden er zoveel bomaanslagen in Malmö gepleegd als nu. Dertien-, veertien- en vijftienjarigen worden gescout als potentiële criminelen en ingezet als hitmen of bommenleggers. Het voordeel voor de opdrachtgevers: deze jongens zullen bij een arrestatie niet worden vervolgd volgens het volwassenenrecht en daarom zijn ze meestal vrij snel weer vrij. Josef is daar een voorbeeld van. Hij kreeg slechts 3,5 jaar voor moord en een poging daartoe en is alweer vrij. De meeste Zweden uit veel veiligere wijken eisen een hardere aanpak van criminaliteit en kozen een rechtse regering die hard optreedt tegen het bendegeweld. Premier Ulf Kristersson stelde voor het leger in te zetten om de blattes op hun plaats te zetten.

Rauw dagboek

Nick is nu 43 jaar. Hij heeft een vrouw en twee kinderen en probeert naast Elijah veel meer jongeren uit Nydala te redden. Hij richtte een centrum op aan het Nydalaplein in Nydala genaamd Helamalmös. Er kan worden gebokst en gedanst, rappers uit Nydala kunnen er muziek opnemen. Het gaat vaak goed, maar er werd al meer dan tien keer ingebroken in Nicks studio. Dieven namen koptelefoons en opnameapparatuur mee, singles en albums werden gestolen. Nick accepteert dat het erbij hoort, maar hij geeft niet op en hij publiceerde een rauw dagboek om zijn frustraties in kwijt te kunnen. Bij bendegeweld vielen er 53 doden en honderden gewonden. Alleen al in september 2023 stierven er 11 jonge jongens. Nick zag nooit eerder zoveel haat en dood in Nydala en hij probeerde in Dagbok från 20-talet: om våld och språklöshet (Dagboek uit de jaren 20: over geweld en sprakeloosheid) woorden aan zijn gevoelens te geven.

Elijah is en blijft een voorbeeld van hoe het ook kan en daardoor houdt Nick tenminste nog een beetje hoop. Zijn protégé blinkt sinds januari 2024 uit bij de viervoudig Hongaarse kampioen Atomerőmű SE. Hij is topscorer met bijna 20 punten gemiddeld, verdient een goed salaris, heeft alle tijd om Knausgård te lezen en hoeft in tegenstelling tot Abbe, Josef en duizenden andere blattes in Malmö nooit te vrezen voor een bedoelde of onbedoelde kogel in zijn hoofd. Elijah weet aan wie hij zijn goede, veilige leven te danken heeft en in een recente e-mail aan zijn redder schreef hij: “Ik heb me zoveel zorgen gemaakt of ik goed terecht zou komen. Het voelde alsof er geen plek voor me was en niemand wilde iets met me te maken hebben. Je bent de engel in mijn leven.”