Pas op! Giftig!

Slangen zijn niet de meest populaire dieren op aarde. De naam is afgeleid van het Latijnse woord serpentes, wat letterlijk ‘kruipenden’ betekent. Dat zegt al genoeg. Slangen bijten je, proberen je te wurgen of ze bieden een verboden appeltje. Daarbij hebben ze geen ledematen en ook geen oogleden (alleen een doorzichtig vlies), waar de slang zijn bijna spreekwoordelijk hypnotiserende blik aan te danken heeft. In films, boeken en verhalen staan slangen bijna altijd gelijk aan het kwaad. In de Bijbel verschijnt de duivel als slang en zelfs als er een slang voorkomt in de tekenfilm is dat vrijwel steevast in de rol van slechterik. Ze ademen door hun neus en ruiken met hun tong, wat de reden is dat ze vaak die tong uitsteken, het zogenaamde ‘tongelen’.

70 procent giftig

Maar dat we slangen niet niet zo aardig vinden, heeft meestal een andere reden. Wie gebeten wordt door een slang, kan dat met de dood bekopen. Dat maakt een dier er niet populairder op. Van de 3600 verschillende soorten slangen die bekend zijn, is ongeveer 70 procent giftig. En 15 procent van die 3600 (rond de 500 dus) kunnen dodelijk zijn voor de mens. Er zijn andere dieren die ook dodelijk kunnen zijn, zoals de krokodil of leeuw, maar die kunnen zich niet verbergen in vuisthoog gras, de rand van een toiletpot of de la van een kast. Slangen wel. Dat maakt ze moeilijker te ontlopen en een groter gevaar. En enger. In Nederland hebben we echter weinig te vrezen. Hier komt slechts één giftige slangensoort voor: de adder.

En die zit zelden in een la. Slangengif is een ingewikkeld goedje. Soms zitten er wel tot honderd verschillende stoffen in. Het gif van de cobra bijvoorbeeld bestaat uit 73 verschillende stofjes. Kortom, in sommige slangen zit een klein laboratoriumpje. De gifklieren bij slangen ontstonden ooit door een afwijking aan de speekselklieren. Door die afwijking produceerden ze giftige stoffen.

Dat gif bleek echter een prima wapen te zijn en verhoogde de kans te overleven voor de slang.

En wanneer prooien beter bestand bleken tegen een bepaald soort gif, hadden de slangen met dat gif een mindere kans te overleven. Dus overleefden steeds vooral de giftigste slangen, terwijl het gif zich ook bleef ontwikkelen doordat er gaandeweg steeds wel weer een nieuw stofje bijkwam. Zo werd de slang langzaamaan dus steeds giftiger.

Antigifproject

Maar toch, je kunt er aan wennen, dat gif. Om te bewijzen dat gewenning een rol kan spelen in de ontwikkeling van gif en de reactie erop legde de Amerikaan Tim Friede zichzelf een missie op. Hij injecteerde zichzelf jarenlang met steeds grotere doses slangengif. Gaandeweg werd hij immuun en kon hij zelfs de beet van een zwarte mamba overleven. Hij heeft zichzelf inmiddels zevenhonderd keer met gif geïnjecteerd en door tweehonderd slangen laten bijten, maar leeft nog steeds.

Hij wordt ook wel ‘The Human Antivenom Project’ genoemd: het menselijke antigifproject.

Overigens is slangengif niet alleen maar slecht nieuws. In juli dit jaar bijvoorbeeld haalde het Leidse biotechbedrijf 32 miljoen binnen om een medicijn te ontwikkelen dat ernstige bloedingen moet kunnen voorkomen. Het medicijn is geïnspireerd op het gif van de bruine slang dat het bloed doet stollen. Slangengif – en ook andere soorten dierengif trouwens – heeft wel vaker gediend als basis of inspiratie voor geneesmiddelen. Een middel tegen hoge bloeddruk en hartfalen is bijvoorbeeld ook gebaseerd op slangengif, in dit geval dat van de groefkopadder. Maar een geneesmiddel baseren op een gif blijft natuurlijk geheel andere koek dan gebeten worden door een slang. Alleen al als het om de hoeveelheid gif gaat die je binnenkrijgt.

Afrika is niet het continent met de meest giftige slangen (zie kader), maar is wel een van de grootste probleemgebieden als het om slangenbeten gaat. Reden: mensen wonen er vaak afgelegen, wonen dichtbij of in de wildernis, hebben te maken met een doorgaans slechte infrastructuur, terwijl niet zelden er onvoldoende of zelfs geen vaccins tegen de diverse soorten gif aanwezig zijn. Het maakt een slangenbeet in Afrika dodelijker dan elders op de wereld. Daarom heeft de World Health Organisation in haar ambitieuze streven het aantal doden door slangenbeten nog voor 2030 te halveren vooral ingezet op Afrika.

De witte heks

Thea Litschka uit Swaziland speelde een voorname rol in het opstellen van deze plannen. Ze wordt in haar thuisland ook wel ‘de witte heks’ genoemd. Ooit hielp ze haar zoontje bij het maken van een spreekbeurt over slangen en raakte hierdoor gefascineerd door de dieren. Ze nam zelf slangen in huis en begon ze te bestuderen. Geschrokken als ze was door de verhalen over hoeveel mensen wel niet stierven of ernstig gewond raakten door slangenbeten, probeerde ze uit te vinden hoe slangenbeten beter voorkomen of genezen konden worden. Gaandeweg leerde ze ook steeds beter hoe ze de dieren kon vangen. Wie in Swaziland een slang in zijn huis denkt te zien, volgt steevast dezelfde procedure: maken dat je wegkomt, deur op slot en Thea bellen. Vervolgens komt zij, of een van haar helpers, zo snel mogelijk langs om de slang te zoeken en eventueel te vangen. Zonder ze daarbij overigens pijn te doen.

Volgens Thea redt ze ‘mensen van slangen, maar ook slangen van mensen’. Ze vangt de slangen soms op in haar eigen opvangcentrum, of ze zet ze uit in de natuur. Voor het vangen heeft ze een vrijbrief van de regering. Want normaliter staat op het vangen van sommige slangensoorten die zijn aangemerkt als beschermde diersoorten, een fikse boete. Litschka ‘melkt’ de slangen ook. Met het gif dat ze zo verzamelt, kan gewerkt worden aan nieuwe en betere vaccins. Ze maakt ook pakketten die eerste hulp kunnen bieden bij een slangenbeet en deelt deze uit aan bedrijven of in dorpen.

Haar kennis en kunde wordt inmiddels zelfs internationaal geprezen. Geen wonder dus dat haar hulp al snel door steeds meer mensen in werd geroepen. Zowel om slangen te vangen die mensen in hun huis aantroffen, als ook om slangenbeten te behandelen.

Benieuwd naar de rest van het verhaal? Lees het hele artikel in de nieuwste Panorama of op Blendle.