Tom Cruise terug in de Cockpit

'Intens vriendelijk met niets achter de ogen.’ Het moet een van de mooiste, treffendste en vooral ook meest genadeloze combinaties van woorden zijn waarmee Tom Cruise ooit is omschreven. Alles zit erin: de volledige overgave waarmee de acteur zowel voor als achter de camera zijn leven leidt, als actieheld, karakteracteur en ’s werelds beroemdste lid van L. Ron Hubbards Scientologykerk. Ook: de geboetseerde grijns, het resultaat van ettelijke bezoekjes aan de kaakchirurg, waarmee hij charmeert, verleidt, zijn films aanprijst, ongemakkelijkheden weglacht en meegiebelt met de presentatoren van de talkshows waarin hij dezelfde films verkoopt aan zijn miljoenenpubliek.

En tenslotte het gevoel dat hij het aardse leven is ontstegen, dat hij gedurende zijn leven zo vaak abnormaal is benaderd, zoveel abnormale mensen ontmoette en in zoveel abnormale situaties terechtkwam, dat hij bij God niet meer weet hoe een gewoon mens zich een beetje normaal en spontaan gedraagt. Telkens als Cruise het probeert, normaaldoen, kijk je naar een soort buitenaards wezen in een mensenlijf, dat licht wanhopig tracht te maskeren dat-ie eigenlijk niet op aarde hoort.

Het ligt voor de hand om bovenstaand citaat toe te schrijven aan een welbespraakte hater op YouTube, onder een filmpje van een of ander uit de hand gelopen interview. Het is een opmerking waar Cruise sinds 2005, het moment waarop hij voor het oog van de wereld bezig leek aan een zelfgeorkestreerde meltdown, immers best een beetje om vroeg. Toen hij zo manisch-mallotig op de bank van Oprah Winfrey stuiterde en meermaals op zijn knieën ging om zijn toenmalige liefde voor Katie Holmes wereldkundig te maken. ‘Als je geknuffeld wordt door Tom, word je GEKNUFFELD,’ zegt de presentatrice ergens halverwege de uitzending, nog voor Cruise naar de backstage holt om Holmes als een trofee het podium op te sleuren.

Of toen hij in dezelfde maand tegenover de presentator van The Today Show met priemende blik over het gevaar van antidepressiva oreerde en psychiatrie een pseudowetenschap noemde: ‘Jij weet níets van de geschiedenis van de psychiatrie – ik wél!’ En, uiteraard, toen een opname uitlekte vol incoherent geratel over de geneugten van Scientology: ‘Wij kijken naar de wereld, zien echt wat het is en, woofff, kunnen ‘m veranderen.’

De consensus was helder: werkelijkheid en fictie leven onder het schedeldak van Cruise kriskras door elkaar. Mogelijk is dát de grote verklaring voor zijn succes als acteur.

Maar goed, die beschrijving van Cruise’ voorkomen, ‘intense friendliness with nothing behind the eyes’, die kwam dus niet van zo’n anoniem internetfiguur, maar van collega-acteur Christian Bale, zo bleek een paar jaar na Cruise’ mafste publieke optredens Bale bereidde zich voor op zijn vertolking van de aalgladde en emotieloze beursyup annex seriemoordenaar in de verfilming van Bret Easton Ellis’ klassieker American Psycho. Hij worstelde met de rol, tot hij Cruise in de tvshow van David Letterman zijn Cruise-ding zag doen. Plotseling wist Bale exact hoe hij zijn seriemoordende yup moest spelen.

 / PSYCHIATRIE

Kijk naar Cruise’ jongste jaren en er is niet eens zoveel huis-tuin-en-keukenpsychologie nodig om het leven van een potentiële fucked up steracteur te ontwaren. Het gezin waarin hij opgroeide – Cruise heeft drie zussen, moeder Mary Lee was lerares, vader Thomas elektricien – had het niet breed. Er werd voortdurend verhuisd en vader Thomas had losse handjes. ‘Een geweldige levensles,’ noemde Cruise die tijd jaren later. ‘Mijn vader kreeg het voor elkaar om je eerst veilig te laten voelen en vervolgens, bang!, uit te halen. Hij was een pestkop en een lafaard. Ik vertrouwde hem nooit, was altijd op mijn hoede.’

Cruise vond als tiener steun bij de katholieke kerk. Toen zijn ouders uit elkaar gingen en Cruise op zijn veertiende aan zijn vijftiende school begon, wilde hij niets liever dan priester worden. Een onooglijk en onmogelijk joch was hij toen, zijn gebit schots en scheef en met het temperament van zijn vader. Eenzaam, ook. ‘Ik was altijd het nieuwe kind in de klas, met de verkeerde schoenen en het verkeerde accent,’ zei hij in een interview. ‘Ik had geen vrienden die ik kon vertrouwen, niemand om dingen mee te delen.’ Dat hij nooit groter zou worden dan 1.70 meter hielp ook niet mee. Hij had een hekel aan vechten, maar hij moest wel, om de rest van het schooljaar niet compléét voor schut te staan. Ook zijn wantrouwen tegenover de psychiatrie stamt uit zijn kindertijd: toen een schoolpsych hem onderzocht vanwege zijn leesproblemen en dyslexie constateerde, ervaarde Cruise dit als een heftige aanval op zijn waardigheid. Hij was toch wel meer dan een label? Waarom zou zo’n man zomaar mogen bepalen of hij wel/niet normaal is? Cruise wist toen één ding zeker: hij zou vanaf dat moment zelf bepalen wie of wat hij is. Daar heeft niemand anders iets over te zeggen.

/ COCKTAILS

Op zijn achttiende zet hij zijn eerste stappen om die andere, meer heimelijke wens in vervulling te laten gaan: hij stopt met school en verhuist naar New York om zijn eerste acteerlessen te volgen. Teksten leert hij uit zijn hoofd door cassettebandjes vol te spreken en de opnamen keer op keer af te luisteren. Hij geeft zichzelf tien jaar om te slagen.

Het duurt nauwelijks twee jaar tot Cruise wordt opgemerkt door de top in Hollywood. Francis Ford Coppola, die op dat moment de regie van twee Godfathers en Apocalypse Now achter de kiezen heeft, valt voor zijn onstuimige energie en fysieke manier van spelen en geeft de dan 20-jarige acteur een rol in zijn tienergangfilm The Outsiders (1983). In hetzelfde jaar draaft hij op als ongemakkelijke, maagdelijke braverik in de curieuze sekskomedie Losin’ It, in Nederland uitgebracht als Onze Eerste Wip, waarin hij spijbelt van school om met vrienden in een cabrio naar Mexico te rijden, waar de meeste scènes zich afspelen in een schimmig bordeel. Cruise’ personage verliest uiteindelijk zijn maagdelijkheid aan een oudere vrouw. Keurig buiten beeld, dat wel.

Dan gaat het razendsnel. Zijn echte doorbraak maakt hij in hetzelfde 1983, in de succeskomedie Risky Business, als rijkeluiskind die het ervan neemt terwijl zijn ouders op vakantie zijn, inclusief iconische huiskamerdansscène met Cruise in onderbroek. Nu cult, toen een van de lijffilms van de Generatie X.

Drie jaar later, nadat ook de grote Martin Scorsese hem een rol heeft gegeven in zijn poolfilm The Color of Money, lanceert Cruise zichzelf definitief naar de sterren als ambitieuze straaljagerpiloot in Top Gun. Een behoorlijk cheesy toestand die overloopt van latent-homoseksuele toespelingen tussen Cruise en zijn concurrent Val Kilmer (‘you can be my wingman anytime’), maar destijds op alle fronten een succes. De Ray-Ban-pilotenbril die Cruise in de film draagt wordt een stijlicoon en de aanmeldingen bij de pilotenopleiding van het Amerikaanse leger stijgen naar verluidt met 500 procent. Een Amerikaanse filmhistoricus beweerde later dat dankzij het succes van het vrolijke Top Gun in de sombere periode na de Vietnamoorlog het vertrouwen in het leger werd hersteld en zo indirect de Golfoorlog mogelijk werd gemaakt. Een heel ander verhaal, maar het zegt wel degelijk iets over de reikwijdte van Cruise’ invloed. De acteur is dan pas 24 jaar.

Voor het eerst worden films volledig rond Cruise opgetuigd, de zogenaamde stervehikels, met Cocktail (1988) als eerste treffende voorbeeld. Een lauwwarm werkje over een jonge zakenman die in de New Yorkse crisisjaren noodgedwongen in een cocktailbar moet werken en daar uiteraard heel goed en populair wordt: Cruise hengelt er zijn eerste Razzie-nominatie mee binnen, een soort anti-Oscar voor de slechtste films, acteurs en actrices. Maar ook dan al glijdt kritiek moeiteloos van hem af, alsof hij op vroege leeftijd, vermoedelijk beïnvloed door de grillen van zijn vader, direct is voorzien van een stevige laag Teflon. Een jaar later speelt hij immers de hoofdrol in Oscarwinnaar Rain Man én wint hij een Golden Globe voor zijn rol als verlamde Vietnamveteraan in Born on the Fourth of July. Harde kritiek en uitvoerige lof gaan vlot hand in hand, in de carrière van Cruise.

En de geschiedenis is ook wat betreft cocktailshaken wederom in het voordeel van de acteur: híj is degene die op de set van Cocktail met het idee komt om een cocktailshakewedstrijd in de film te stoppen. Jongleren met flessen achter de bar? Had Cruise eens ergens gezien, en hoewel geen barman op dat moment op die manier een showtje opvoert terwijl hij zijn cocktails mixt, staat de acteur erop dat het in de film precies zo wordt gedaan. Cocktail werkt uiteindelijk alleen maar statusverhogend voor Cruise: hij is nu een van de weinige acteurs met een garantie voor filmsucces, onafhankelijk van de kwaliteit van de film in kwestie.

/ UIT DE KAST

Wat vanaf dan begint op te vallen: het uiterlijk van Cruise verandert nauwelijks meer. Begin jaren 90 is hij begin dertig en dat lijkt hij in de daaropvolgende 25 jaar wel zo ongeveer te blijven. Zal Scientology hem jeugdig maken? Hij wordt in die tijd in ieder geval geïntroduceerd bij de kerk, door zijn eerste, oudere echtgenote Mimi Rogers.

Medio jaren 90 haalt hij ook de nieuwskolommen als geslepen zakenman. Hij laat zich voor zijn rol als superspion Ethan Hunt in Mission: Impossible, de Amerikaanse tegenhanger van James Bond, niet zoals gebruikelijk betalen in zijn vaste gage (op dat moment zo’n 20 miljoen dollar), maar onderhandelt een percentage van de eventuele winst die de film zal maken. Zijn voortschrijdende inzicht levert hem een uiteindelijke cheque op van 70 miljoen.

Cruise’ artistieke piek volgt in 1999: eerst als tegenspeler van zijn – toen nog – tweede echtgenote Nicole Kidman in Stanley Kubricks seksodyssee Eyes Wide Shut, dan als radicale motivational speaker in Paul Thomas Andersons Magnolia (‘Respect the cock! Tame the cunt!’). Films van de grootste en in ieder geval meest credible regisseurs van de 20^ste (Kubrick) en 21ste (Anderson) eeuw. Films over mannelijke seksuele onzekerheid, bovendien. In Eyes Wide Shut raakt hij op een seksuele dwaaltocht door nachtelijk New York wanneer zijn vrouw hem vertelt over een droom waarin ze het met een ander doet, in Magnolia praat hij mannen moed in die niet weten hoe ze een vrouw moeten veroveren. O, en twee jaar later zegt Cameron Diaz in een gierende ruziescène in Vanilla Sky tegen Cruise’ personage dat het iets betékende toen ze eerder in de film zijn zaad slikte. Maar dat hoeft niets over Cruise zelf te zeggen, uiteraard.

Toch opmerkelijk: Cruise’ seksleven krijgt aan het begin van deze eeuw een grotere rol in zijn publieke verhaal. Hij zou gay zijn of überhaupt niet aan sex doen. Een tabloid dat zulks beweerde, krijgt direct een rechtszaak van Cruise’ advocaten om de oren. Een controversiële Scientologyparodie van de animatieserie South Park uit die tijd draait deels rond Cruise die zich in een kast heeft opgesloten, waarna een hele meute Hollywoodsterren wordt opgetrommeld om hem uit de kast te krijgen. Cruise woest natuurlijk: hij krijgt het zowaar voor elkaar dat de herhaling van de aflevering niet wordt uitgezonden.Maar er lijkt geen weg terug: Cruise blijft het mikpunt van spot. Even is alles rond Cruise per definitie verdacht. Speelt hij in oorlogsfilm Valkyrie de Duitse officier die in de Tweede Wereldoorlog een aanslag op Hitler beraamde, dan doet hij dat natuurlijk om zijn Scientologygeloof in Duitsland te verspreiden. Wat moet de man, opnieuw, eenzaam zijn geweest. Uit de uitgelekte Scientology-video, over de voornaamste reden waarom hij via zijn geloof een ‘nieuwe realiteit’ hoopt te creëren: ‘Ik denk weleens: stak de wereld maar anders in elkaar. Ik zou best gewoon op vakantie willen. Stoeien en spelen, begrijp je? Ik zou willen dat de wereld zo was – en ik hoop het te veranderen.’

Zou hij, op zijn hoede voor controverse, daarom de afgelopen jaren bewust hebben gekozen voor films in een wat veiligere categorie? Zijn meest recente film The Mummy is een volbloed B-film, waarin Cruise met een voortdurende wat-heb-ik-nu-aan-m’n-fiets-hangen-blik toekijkt hoe een sexy mummie en ander gespuis hem naar het leven staan. Maar ach, daar stond drie zomers geleden de kakelfrisse alieninvasie-blockbuster Edge of Tomorrow tegenover. En met dezelfde regisseur, Doug Liman, maakte hij een undercoverdrugssmokkelfilm over een Amerikaanse piloot die in de 5. In Oscarwinnaar Rain Man. 6. Een knapperd is Cruise nog niet in The Outsiders. 7. Als Maverick in Top Gun. 8. Speelde Cruise in Valkyrie om zijn Scientologygeloof in Duitsland te verspreiden? 9. Met dan nog echtgenote Nicole Kidman in Eyes Wide Shut. 10. Edge of Tomorrow. 101 jaren tachtig werkte voor Pablo Escobar. Eind augustus in de bios. Toepasselijke titel: American Made. Het fanatisme waarmee hij zich in zijn films vastbijt bleef ook de afgelopen jaren in ieder geval onveranderd. Komiek Russell Brand verbaasde zich erover op de set van komedie Rock of Ages, met Cruise als malle larger-than-life rockster. ‘Cruise bepaalde álles,’ zei Brand in een radio-interview. ‘Eerst zat er geen aap in de film, maar Tom wilde een aap. Toen zat er wel een aap in, zelfs in de scènes zonder Tom.’ Ook Brand zat vol vooroordelen over die gekke Cruise, maar ‘the pure heat of the man’s sweetness’, zei hij, deed ze stuk voor stuk smelten, als ijsjes in de zon.

Tekst: Berend Jan Bockting