Alles over executies: komt de doodstraf ooit nog terug in Nederland?

De doodstraf is door de eeuwen in allerlei vormen uitgevoerd. Hamida Djandoubi, het laatste slachtoffer in West-Europa, werd onthoofd met een guillotine, zo’n vallende hakbijl. De Tunesische immigrant had een 21-jarige vrouw gemarteld en vermoord. Zijn verdiende loon was een enkele reis naar de eeuwige jachtvelden, aldus de Franse justitie.

De laatste keer dat er in Nederland als straf iemand de dood werd ingejaagd, was op 31 oktober 1860. De Duitser Johannes Nathan kreeg in Maastricht de doodstraf na een akkefietje met zijn schoonouders. Nathan had geregeld aanvaringen met zijn schoonmoeder. Op 25 november 1859 wachtte hij zijn schoonouders op langs de weg van Echt naar Broeksittard. Hij was erachter gekomen dat zij een vet varken hadden verkocht voor 200 gulden en dat geld kon ie goed gebruiken. Hij sloeg zijn toen 68-jarige schoonmoeder dood. Schoonpapa wist te ontkomen. Nathan, nog maar 27 jaar jong, werd in de Limburgse hoofdstad op de Markt opgehangen door scherprechter Dirk Jansen uit Amsterdam.

Let wel: in de Tweede Wereldoorlog werden vele Duitsers ter dood veroordeeld, het officieel afschaffen van de doodstraf in 1870 betrof dan ook de rechtsspraak buiten oorlogstijd. Pas in 1983 is de doodstraf uit het Wetboek van Strafrecht geschrapt voor zowel vredes- als oorlogstijd.

Minderjarigen

Nederland, en eigenlijk geheel Europa op Wit-Rusland na, staat niet alleen in de afkeer tegen de doodstraf. België was in 1996 (!) het laatste West-Europese land waar de doodstraf officieel werd afgeschaft. Een formele actie, want sinds 1950 voerde het land geen doodvonnis meer uit. In dat jaar werden de laatste oorlogsmisdadigers berecht. In steeds minder landen wordt de doodstraf nog uitgevoerd, maar er zijn nog veel landen die de straf in stand houden. In Afghanistan en Iran werden in 2023 ook nog executies in het openbaar uitgevoerd. In 2023 vonden de meeste executies plaats in China, Iran (waar ook minderjarigen ter dood worden gebracht), Saudi-Arabië, Somalië én de Verenigde Staten. Geloof het of niet, maar elke dag wordt er ergens in de wereld iemand van het leven beroofd voor uiteenlopende misdrijven, soms zelfs voor handelingen die helemaal niet strafbaar zouden moeten zijn.

Amnesty International zet zich sinds 1977 in voor afschaffing van de doodstraf. In dat jaar voerden slechts zestien landen geen executies meer uit. Nu hebben 144 landen de doodstraf in de praktijk of bij wet afgeschaft, een derde van alle landen ter wereld. Vorig jaar vonden er niettemin meer dan duizend executies plaats. Landen die de doodstraf nog hebben naast de eerder genoemde top 5 zijn onder meer Noord-Korea, Japan, Irak, Wit-Rusland (Belarus) en Myanmar. In Europa is de doodstraf geheel verdwenen, met uitzondering dus van Wit-Rusland. Daar worden nog steeds executies uitgevoerd door middel van een schot in het achterhoofd. Overigens zijn die executies inmiddels ook zeldzaam, er was er maar eentje in 2023.

Een nekschot dus, en dat ging er vroeger veel primitiever aan toe. In vroeger tijden gebeurde dit volgens Mesopotamisch en Hebreeuws recht onder meer met steniging (in sommige islamitische landen waar de sharia nog altijd geldt, gebeurt dat nog, als straf voor onder andere overspel en prostitutie) en de Grieken lieten ‘ongehoorzame’ burgers vergif nemen. In het Romeinse recht waren de methoden onder meer: van een rots werpen, wurging, voor de wilde dieren gooien, kruisiging. Ophanging en onthoofding waren de gebruikelijke methoden in de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd. Ketters en heksen werden op de brandstapel verbrand. Ook het breken van het lichaam op een houten wiel en langzame wurging waren geen uitzondering.

Frankrijk voerde tijdens de Franse Revolutie de guillotine in. Spanje kende tot 1974 terechtstelling door middel van de wurgpaal. En vandaag de dag zijn in sommige Amerikaanse staten, waarover later meer, de wettelijk middelen fusilleren, de elektrische stoel, vergassing of een dodelijke injectie. Veelgebruikte methoden in het Midden-Oosten en Azië zijn ophanging en onthoofding.

Moordenaars en verkrachters

De vraag is: heeft het zin? Welk doel dient de doodstraf? Een voorbeeld stellen en anderen afschrikken? De zo ruimdenkende, democratische ex-president Barack Obama was er ooit heel uitgesproken in. “De feiten laten zien dat de doodstraf weinig doet om criminelen af te schrikken.” Het heeft dus weinig zin als preventieve maatregel. Hij voegde er wel fijntjes aan toe: “Ik denk wel dat er bepaalde misdrijven zijn die zo walgelijk zijn dat het gerechtvaardigd is als de gemeenschap haar woede laat zien en dit soort misdadigers de uiterste straf oplegt.” Amnesty International bevestigt Obama’s eerste uitspraak: uit vele onderzoeken is gebleken dat er geen verband bestaat tussen de doodstraf en het aantal ernstige misdaden dat in een land wordt gepleegd.

Maar dan is er nog een tweede, ook in Nederland veelgehoord argument: de doodstraf zou de enige manier zijn om moordenaars en verkrachters definitief onschadelijk te maken. Maar dat is in strijd met het beginsel dat straffen alleen betrekking mogen hebben op misdrijven die zijn gepleegd, niet op misdrijven die nog gepleegd zouden kunnen worden. En daar komt nog een tegenargument bij: altijd bestaat het risico dat een onschuldige wordt geëxecuteerd. Zoals Todd Willingham uit Texas. “Ik ben onschuldig,” bleef hij volhouden. Tot een dodelijke spuit in 2004 een einde maakte aan zijn leven is hij blijven uitschreeuwen dat hij zijn drie dochters niet had vermoord. Later onderzoek heeft alle bewijzen over de vermeende brandstichting van zijn huis met de dochters erin van tafel geveegd. Vijf jaar na zijn dood was Willingham de eerste Amerikaan die officieel onschuldig bleek terechtgesteld. Justitie had geblunderd en een onschuldige was gedood.

Onschuldig in dodencel

In de Verenigde Staten zijn tussen 1976 en 1999 in totaal 79 personen uit de dodencel vrijgelaten nadat was gebleken dat zij ten onrechte de doodstraf hadden gekregen. In 23 zaken in de vorige eeuw kwam deze vaststelling pas nadat de veroordeelden waren terechtgesteld. National Geographic had in 2021 nog schokkender cijfers: sinds 1976 zijn er in de VS meer dan 8700 mensen ter dood veroordeeld, ruim 1500 executies zijn daadwerkelijk voltrokken en 182 gevangenen zaten onschuldig in de dodencel. In Amerika kan in 27 staten nog steeds de doodstraf worden opgelegd. Volgens Joop Bouma, schrijver van het boek De dood als straf is zelfs van bijna 200 ter dood veroordeelden naderhand gebleken dat ze onschuldig waren, soms pas na hun executie. Volgens Amerika-correspondent Erik Mouthaan van RTL is dit ook de reden waarom zoveel staten er vanaf willen. “Het aantal staten dat de doodstraf verbiedt, is ook toegenomen, omdat er steeds meer twijfel is over de doodsvonnissen. Sommige gevangenen bleken toch niet schuldig.”

‘Ik ben onschuldig,’ bleef de Texaan Todd volhouden. Tot een dodelijke spuit een einde maakte aan zijn leven. Vijf jaar na zijn executie bleek dat justitie had geblunderd en een onschuldige was gedood

Maar nog altijd is dus in meer dan de helft van alle staten in Amerika de doodstraf niet afgeschaft. In negen staten is de doodstraf de laatste jaren ook daadwerkelijk nog uitgevoerd. In zeven van die 27 doodstraf-staten, onder meer in Californië, is een moratorium van kracht, wat inhoudt dat de doodstraf (tijdelijk) is opgeschort. In 1967 werd de doodstraf in heel Amerika opgeschort, maar vanaf 1976 ging het ‘feest’ weer vrolijk door. Koploper is de staat Texas met 585 ter dood veroordeelden (bron: Amnesty, maart 2023). Tussen 1976 en eind 2023 voltrok de VS volgens Amnesty 1579 keer de doodstraf, net als National Geographic beweerde. En waarvoor? Moord uiteraard, maar, zo zegt de wet, ook hoogverraad, ontvoering met geweld, het kapen van een vliegtuig en het verkrachten van een minderjarige en spionage komen in de VS in aanmerking voor een dodelijke injectie.

Toch zijn er in Amerika na 1964 alleen nog maar executies uitgevoerd na moord en terrorisme. Tussen 1976 en 2004 werd 82 procent van de executies voltrokken door middel van een injectie, 16 procent van de veroordeelden stierf in de elektrische stoel, en de overige 2 procent in de gaskamer, door ophanging of voor het vuurpeloton. Bij de executies na 2001 werd slechts bij drie van de 273 executies níet de injectie gebruikt. De laatste keer dat een andere methode werd toegepast – de elektrische stoel – was in 2018; vergassing werd voor het laatst gebruikt in 1999, ophanging in 1996 en het vuurpeloton in 2010.

Overigens ging justitie in Amerika eerder dit jaar over tot een nieuwe variant: het toedienen van stikstof. Dit gebeurde in Alabama bij Kenneth Smith, nadat een injectie hem er niet onder kreeg. De experimentele methode leidde tot grote verontwaardiging. Het duurde liefst 22 minuten voor Smith stierf. Jeff Hood, de spiritueel adviseur van Smith, mocht bij zijn executie zijn en zegt dat het allemaal niet is gegaan zoals de staat Alabama had voorspeld. “We zagen niet iemand in dertig seconden bewusteloos raken. Wat we zagen was iemand die minutenlang voor zijn leven bleef vechten.” De VN hebben de methode met stikstof omschreven als marteling, omdat er zeer pijnlijke complicaties bij kunnen optreden. Smith werd ter dood veroordeeld voor een huurmoord op de vrouw van een dominee in 1988.

Record Donald Trump

Joe Biden, nog altijd de president van Amerika, is mordicus tegen de doodstraf. Dat geldt zeker niet voor zijn mogelijke opvolger Donald Trump, die vlak voor het aflopen van zijn ambtsperiode als president in 2020 nog even snel vijf mensen liet executeren. Daarmee ging hij de geschiedenis als Amerikaanse president die de meeste executies heeft laten uitvoeren in meer dan honderd jaar tijd, namelijk tien, het hoogste aantal sinds 1896. Onder anderen realityster Kim Kardashian riep Trump meerdere keren op de executies te stoppen.

Dit jaar ging justitie in Amerika over tot het toedienen van stikstof bij Kenneth Smith, nadat een injectie hem er niet onder kreeg. Het duurde liefst 22 minuten voor hij stierf

En wat als Kamala Harris de eerste vrouwelijke president van Amerika wordt? Gaan de injecties dan in de ban? Dat is nog maar zeer de vraag. Ze was ooit de nogal strenge procureur-generaal van Californië en in 2014 verdedigde ze nog de doodstraf voor de rechtbanken van de Golden State. Tien jaar eerder veroorzaakte ze als openbaar aanklager veel onrust bij het politiekorps toen in 2004 een agent werd doodgeschoten en Harris geen doodstraf eiste. En in haar biografie Kamala’s Pad, geschreven door journalist Dan Morain, laat ze weten privé de doodstraf af te keuren, maar als toenmalig minister van Justitie verdedigt ze het gebruik ervan.

In De dood als straf onderzoekt schrijver Joop Bouma de discussie over de doodstraf in de Verenigde Staten en stelt hardop de vraag waarom Nederland, dat zich op internationale podia afficheert als beschermer van mensenrechten, bij bevriende natie Amerika nooit een groot issue maakte van de doodstrafpraktijk in dat land. Journalist Bouma sprak voor zijn boek met terdoodveroordeelden, aanklagers en advocaten, maar ook met nabestaanden van slachtoffers, onder meer in South Carolina met de moeder van een meisje van 6 dat in 1979 is vermoord. “Zij wacht al meer dan veertig jaar verbitterd op de executie van de dader, die in Florida in de dodencel zit. Ook hem bezocht ik,” vertelt Bouma op website Villamedia. En over de opstelling van Nederland jegens doodstrafnatie Amerika: “De zwakke protesten tegen de wrede doodstrafpraktijk door bevriende natie Amerika laat Nederland laf over aan Brussel. Nederland is een land van dominees én kooplieden.”

Amerika is echter niet wereldwijd de koploper op het gebied van doden van ‘criminelen’. Ja, tussen aanhalingstekens, want sommige mensen zijn, vooral in het Midden-Oosten en Azië, ter dood gebracht nadat ze een bericht op X of ander platform hadden gepost of nadat er drugs bij ze was gevonden. Of omdat iemand homoseksueel bleek te zijn. Dat laatste is namelijk in nog altijd 72 landen strafbaar en in minstens acht landen kan het leiden tot de doodstraf. Dat stelt de Britse krant The Guardian op basis van cijfers van de internationale koepel ILGA. De landen waar homoseksualiteit kan leiden tot de doodstraf zijn Iran, Soedan, Saudi-Arabië, Jemen, Somalië en (het noorden van) Nigeria. Het zijn landen waar de sharia, de islamitische wet, geldt. Saudi-Arabië staat overigens geregeld boven aan de lijst van landen met de meeste executies. In 2022 werden 196 mensen omgebracht. Op 12 maart 2022 werden op één dag zelfs 81 mensen geëxecuteerd, sommige vanwege hun ‘afwijkende geloof’.

Oorlogsmisdadiger Albrecht

In Nederland is de doodstraf dus sinds 1983 zowel in oorlogs- als vredestijd niet meer in de wetboeken terug te vinden. De Eerste en Tweede Kamer oordeelden al in 1870 dat het ‘wreed en onbeschaafd’ is en de parlementariërs schaften de doodstraf – in vredestijd - af. Dat bleek zes jaar later niet geheel met instemming van de bevolking te zijn: toen Hendrik Jut (u weet wel, van die kop) na een dubbele roofmoord tot levenslang werd veroordeeld, eisten velen dat hij toch de doodstraf zou krijgen. Hetgeen na verhitte Kamerdiscussies niet gebeurde. De laatste executie volgens het oorlogsrecht was op 21 maart 1952, toen de Duitse oorlogsmisdadiger en Sicherheitsdienst-commandant Arthur Albrecht werd omgebracht. Die dag stonden er twee oorlogsmisdadigers tegenover het vuurpeloton: Albrecht en de Nederlander Andries Pieters. Ze waren de laatsten van de 39 oorlogsmisdadigers (38 mannen en één vrouw) die na de Tweede Wereldoorlog door de staat zijn geëxecuteerd. Das war einmal.

En toch is nog altijd niet iedereen blij met de afschaffing van de doodstraf in Nederland. De Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP) is, als enige Nederlandse partij met zetels in de Tweede Kamer, voorstander is van de doodstraf. De nieuwe fractievoorzitter en lijsttrekker Chris Stoffer zei in een interview met De Stentor: “Ik zat altijd in het kamp: de doodstraf moet het uiterste middel kunnen zijn. De rechters moeten uiteraard wel echt overtuigd zijn dat de verdachtmakingen kloppen. Niemand hoeft mij uit te leggen dat je een doodstraf niet terugdraait.” En op de site van de partij staat te lezen: “Het vaststellen en opleggen van een bepaalde straf is een zaak van de rechtsprekende macht.

Dit laat echter onverlet dat de SGP bij ernstige levensdelicten het opleggen van de doodstraf door een wettige overheid een legitieme straf vindt. Niet uit populistische bloeddorstigheid, maar omdat de overheid geroepen is het kwaad op gepaste wijze te bestraffen.” En: “De visie van de SGP op de doodstraf berust op wat de Bijbel zegt over de roeping die de overheid heeft tot herstel van het geschonden recht. De mens is geschapen naar het beeld van God. Vanuit dit vertrekpunt - de hoge waardigheid van de mens als beelddrager van God - volgt dat de overheid gerechtigd is om bij ernstige levensdelicten de doodstraf toe te passen.”

Ook oud-Tweede Kamerlid en oud-minister Hilbrand Nawijn (LPF) heeft zich enkele malen uitgesproken voor herinvoering van de doodstraf. Tegen Nieuwe Revu zei hij in 2002: “Ik ben daar een hele tijd niet voor geweest. Maar als je dan bijvoorbeeld denkt aan mensen die onschuldige, kleine kinderen verkrachten en vermoorden... jongens, jongens, jongens (…). Als je zelf bewust het risico neemt om te moorden en dan daadwerkelijk een leven neemt, ben ik voor een navenante straf, de doodstraf.” Maar in de Nederlandse politieke arena is dit onderwerp taboe. En wat vindt de Nederlandse burger? Een opinieonderzoek van Het Parool uit 2008 wees op 42 procent voor. Voor misdaden als moord, verkrachting en terrorisme moest de doodstraf volgens hen opnieuw worden ingevoerd. Nu is dat nog maar 31 procent.

De discussie over dit omstreden fenomeen leeft eeuwig voort. Ook het eerder beschreven boek De dood als straf brengt de lezer op allerlei gedachten. Schrijver Joop Bouma: “Dat je een moordenaar dood wil, is géén barbaarse gedachte.” Dat kan best zijn, maar daar denkt zijn wijlen collega Hugo Victor uit het intro van dit artikel dus anders over. Het zal hem postuum deugt doen dat in steeds minder landen de doodstraf wordt uitgevoerd, maar het zal hem treurig stemmen dat het aantal executies wel toeneemt. Na inventarisatie door Amnesty is gebleken dat in 2023 de doodstraf 1153 keer uitgevoerd in zestien landen. Dat is een stijging van 31 procent ten opzichte van 2022, toen nog twintig landen de doodstraf uitvoerden. Verreweg de meeste executies werden voltrokken in China en Iran, waarbij de cijfers uit China moeilijk zijn te verifiëren. In Iran steeg het aantal executies in 2023 met 48 procent. En vrouwen worden niet ontzien: 24 werden geëxecuteerd, het hoogste aantal in de wereld. Ook werden er vijf mannen gedood voor een misdaad die ze als minderjarige pleegden.

De meeste executies (508, 44 procent van het totaal) werden uitgevoerd wegens drugsgerelateerde misdrijven: 481 in Iran, één in Koeweit, negentien in Saudi-Arabië en vijf in Singapore. Ook in China is het mogelijk om hiervoor de doodstraf te krijgen. In Somalië is het aantal executies verdrievoudigd in relatie tot vorig jaar: van elf naar 38. Het zijn duizelingwekkende cijfers. En wie dacht dat bijvoorbeeld het Midden-Oosten zich naar westerse maatstaven moderniseert, zit ernaast. Veel landen in die regio houden vast aan oude methodes als de galg en onthoofding.

Of je nu voor of tegen bent: die methoden willen we hier écht niet meer terug.