Seks, geweld en smokkelwaar: JC Zaanstad is de beruchtste bajes van Nederland

Nu gebeurt er in elke Penitentiaire Inrichting (PI) van alles, en dat komt lang niet allemaal in de publiciteit: smokkel, geweld, opstand, suïcide, ongepaste relaties, seks op de werkvloer, corruptie, ontsnappingen... Bovendien is Justitieel Complex Zaanstad (JCZ) verreweg de grootste PI van Nederland, logisch dat er in absolute zin meer gebeurt dan in kleinschaliger instellingen.

Maar er komt vanuit deze vestiging, gelegen vlakbij buurtschap Vrouwenverdriet, ook in relatieve zin meer naar buiten. Dat komt: zelden is er in Nederland namelijk een bajes geopend met zoveel in het openbaar beleden poeha en pretentie. Maximale zelfredzaamheid! Betere voorbereiding op terugkeer in de samenleving! Voldaan aan alle eisen en normen van de tijd! Daglichttoetreding (genoeg daglicht beschikbaar), ventilatie, moderne ICT-technolo-gie, dito beveiliging! – Als in zo’n modelnor dan op een dag een jurist (v) op de knieën gaat, een gedetineerde oraal aan z’n gerief helpt en betrapt wordt doordat vanaf de gang alles te zien is, valt dat in den lande best wel op.

Er gebeurt dus weleens wat daar in de Zaanbajes. In die enórme Zaanbajes. Wonderlijk is het toch, hoe hardnekkig overheden door de jaren heen dezelfde vergissingen blijven maken. Alles moet steeds grootschaliger, om economische redenen vanzelfsprekend, maar is dat nou wel altijd zo’n goed idee? In de jaren 90 was het een rage om scholen voor voortgezet onderwijs te laten fuseren tot ‘grote scholengemeenschappen’.

Inmiddels is er allang weer een beweging in omgekeerde richting, want die gigantische lesfabrieken betekenen niet altijd een veilige leefomgeving voor jongeren, noch heeft de kwaliteit van onderwijs er baat bij. Zulke bewegingen en tegenbewegingen zien we overal.

Zo dachten ze op het ministerie van Justitie en Veiligheid, rond 2010: de Bijlmerbajes, de Koepel in Haarlem en de PI Tafelbergweg nr 10 in Amsterdam – onder meer – zijn verouderd en moeten sluiten, weet je wat, we gooien de hele zooi bij elkaar, zetten het neer op het Noord-Hollandse platteland, roepen om het hardst hoe hypermodern en hightech het allemaal is en halen koning Willem- Alexander erbij voor de opening.

Zo geschiedde in 2016.

Het werd een geblokt monster met vier vleugels en een Penitentiair Psychiatrisch Centrum (PPC), eigenlijk vijf gevangenissen inéén. Dat functioneerde allemaal wat moeizamer dan te voorzien was: niemand die van bovenaf echt kan overzien wat er in lagere geledingen speelt. We zetten wat incidenten onder elkaar, ook al is dat niet helemaal eerlijk tegenover al die hardwerkende, bevlogen medewerkers die er natuurlijk ook niet veel aan kunnen doen.

2017: recht op een aansteker

In het eerste volledige jaar van bestaan rukt de brandweer 48 keer uit vanwege een melding op Smeet 1, Westzaan. In 2017 woeden er in totaal geen 48, maar 16 branden in het JCZ: 32 keer is de kwestie al opgelost als de stoere mannen en vrouwen met de helmen arriveren. Maar ook vergeefs uitrukken is niet gratis. Volgens NH Nieuws zijn de totale kosten in dat jaar geraamd op 24.000 euro. Dat lijkt nog mee te vallen, gezien de hoeveelheid overheidsgeld die toch al naar de Zaanbajes vloeit: een gedetineerde kost in Nederland gemiddeld ruim 91.000 euro per jaar (cijfer van 2018). Maar voor een veiligheidsregio is elk incident een belasting die niet in euro’s valt uit te drukken.

De branden zijn bepaald niet altijd het gevolg van een ongelukje of toeval. De cellen staan wettelijk gezien gelijk aan een huiskamer en inmates hebben het recht om er te roken en een aansteker te bezitten, zo meldt volgens het lokale medium een plaatsvervangend vestigingsdirecteur van het JCZ. “Mochten de gedetineerden er niet mee kunnen omgaan of als er aanleiding is om te denken dat ze er misbruik van maken, wordt die aansteker afgepakt,” zegt zij.

OP DE VIDEO IS TE ZIEN DAT VIJF GEDETINEERDEN IN EEN GROEPSCEL ONGEBREIDELD STAAN TE FEESTEN, DRINKEN EN BLOWEN...

Met name de psychiatrische patiënten onder de gedetineerden houden er wel van om eens te kijken of een wc-rol dan wel een A4’tje met dienstmededelingen een beetje leuk vlam wil vatten. Er zijn inmiddels maatregelen genomen om de cellen ‘zo onbrandbaar mogelijk’ te maken; je had je kunnen voorstellen dat de planners en bouwers zich daar vooraf al op hadden toegelegd.

Oktober 2018: feesten en blowen

We zagen het met de best aantrekkelijke premier Sanna Marin van Finland (36), die op een privéfeest verleidelijk haar blote armen hief tegenover een camera en zich toen het filmpje viraal ging (zoals dat heet) moest verantwoorden tegenover de lokale moraalridders. Hoe kan het toch dat mensen zich in dubieuze situaties op video laten vastleggen en verbaasd zijn als die uitlekt? Het gebeurt keer op keer, ook eind 2018 in de Zaanbajes.

Er is te zien dat vijf gedetineerden in een groepscel ongebreideld staan te feesten, drinken en blowen. Lekker jongens! De video wordt gemaakt met een mobieltje dat met internet is verbonden. Bijzonder, want dat is in een PI niet toegestaan.

Er gaat een schok door... door alles: media, Den Haag, Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI). Dat gevangenen over telefoons en internet beschikken is een risico dat doet huiveren. Ze kunnen zo immers beelden van medewerkers naar buiten brengen waardoor die chantabel zijn; de mogelijke gevolgen daarvan zijn nauwelijks te overzien. Ook kunnen criminelen nieuwe strafbare feiten voorbereiden en oude dieper in de doofpot stoppen. Wat de vijf hadden kunnen verwachten gebeurt: ze komen in isoleercellen terecht en de Landelijke Bijzondere Bijstandseenheid kamt de afdeling uit. Ook volgt onderzoek naar corruptie onder personeel. Welke resultaten dat oplevert komt niet naar buiten. Misdaadjournalist John van den Heuvel zegt in De Telegraaf dat de beveiliging in de Zaanbajes ‘een gatenkaas’ is. Zijn collega Gerlof Leistra in NH Nieuws over het JCZ: “Wat mij meteen opviel is dat de luchtplaatsen en sportvelden aan de buitenkant zitten. Waarom niet aan binnenkant? Je gooit heel makkelijk spul over de muur.”

November 2018: 125 stuks contrabande

De Krant van Wakker Nederland zit er bovenop. Bij 425 celinspecties, gehouden tussen 15 oktober en 8 november – naar aanleiding van de feestvideo – worden 125 naar binnen gesmokkelde middelen of voorwerpen gevonden. Veertig keer gaat het om hasj of wiet, 38 keer om gesmokkelde medicatie, elf keer om telefoons, acht maal om geld of andere artikelen van waarde en in twee gevallen om harddrugs. Gatenkaas is op z’n minst een juiste karakterisering; de term feestbajes doet zijn intrede.

Augustus 2019: per ongelukje

Een medewerker meldt persoonlijk bij de portier dat hij een wapen bij zich heeft, nou ja een imitatiepistool. De man is lid van een schietvereniging en is er zonder problemen mee langs de beveiliging gelopen, zonder opzet: jeetje, helemaal vergeten. Bij de poort wordt iedereen gefouilleerd, ook het personeel. “Omdat de integriteit van onze medewerkers boven iedere twijfel verheven moet zijn, is het Bureau Integriteit gevraagd een onderzoek uit te voeren naar de gang van zaken. De medewerker is hangende dit onderzoek toegang tot het complex ontzegd.”

December 2019: relatierellen

Twee keer is het flink raak in december 2019, dus in die merkwaardige wazige maanden vlak voor de pandemie toeslaat. Een 19-jarige stagiaire van het Re-inte-gratie Centrum (RIC) blijkt zich aangetrokken te voelen tot een voor gewelddadige overvallen veroordeeld manspersoon (23).

Wat meer is: ze is een affaire met hem begonnen – wat aan het licht komt nadat een camera een intieme ontmoeting registreert – en mag per direct het pand verlaten. Een paar dagen later blijkt dat een andere medewerker, een vrouwelijke bewaker, een intieme relatie heeft met een veroordeelde zedendelinquent die in afwachting van zijn tbs-behandeling in de Zaanbajes verblijft. Volgens De Telegraaf zoenden de twee in de openbare leefruimte en hingen er ‘pikante foto’s’ van de vrouw in de cel van de tbs’er. Een bron tegenover het ochtendblad: “Hij showde trots zijn trainingspak en spelcomputer die hij van haar had gekregen. De bewaakster zat soms uren bij hem op de cel. Het kan kennelijk allemaal hier. Je hebt hier nog net geen interne Tinder.”

Wat is dat toch, die fascinatie van sommige vrouwen voor gedetineerden, vaak juist degenen met de meest duistere reputatie? De afgrondelijk wrede seriemoordenaar Ted Bundy trouwde met een aanbidster; Willem Holleeder had een schare vrouwelijke fans. Carolien Roodvoets is psychotherapeut en schrijver van het boek De aantrekkingskracht van foute mannen.

Zij, zelf ook ervaringsdeskundige, legt op Radio1 uit: “Je wordt ook zelf bijzonder. Van een meisje-nie-mand, word je opeens de persoon die nauw contact heeft met een gedetineerde. Het maakt het leven spannender.” Ook fascinatie voor de misdaad kan motiveren, zegt zij. “Wij zijn allemaal wel gefascineerd door misdaad. We lezen over crime, kijken series.”

Januari 2020: afdelingshoofden bedreigd

Meerdere lager geplaatste leidinggevenden binnen het JCZ ontvangen per e-mail bedreigingen, die te maken zouden hebben met de affaire tussen de vrouwelijke bewaker en de veroordeelde zedendelinquent in december 2019. Er worden veiligheidsmaatregelen genomen en de politie houdt surveillances.

Op 6 februari wordt bekend dat de Zaanbajes dagenlang ‘in lockdown’ is geweest vanwege het gerucht dat zich een schietpen in het gebouw bevindt en een liquidatie op handen zou zijn. Een woordvoerder: “De zoekactie heeft niets opgeleverd. Vandaag keren we langzaam terug naar de normale situatie in het complex.”

Oktober 2020: voorbij de kringspier

Een PIW’er (Penitentiair Inrichtings Werker) – een soort mentor, functie ‘boven’ een bewaker –krijgt ontslag nadat blijkt dat hij drugs en telefoons de bak in heeft gesmokkeld. De werkwijze is opmerkelijk: hij brengt de waren in op het toilet van een tegenover het JCZ gelegen snackbar, in de anus welteverstaan, en gaat vervolgens vrolijk aan het werk. Nou ja, vrolijk, het is te hopen dat de criminelen geen bestellingen voor de iPhone 12 Pro Max hebben geplaatst.

Het verhaal over de rekkelijke werknemer komt een jaar na dato bij toeval naar buiten. In november 2018 waren al elf mobieltjes aangetroffen bij een grote inspectie. Dit alles doet vermoeden dat er best eens (veel) meer van dergelijks aan de hand kan zijn geweest in de Zaanbajes, wat niet de buitenwereld heeft gehaald.

Mei-juni 2021: moordenaar houdt lezingen

Pas in januari dit jaar komt het in het nieuws via het AD en De Telegraaf: in het voorjaar van 2021 geeft Shurandy S. op zijn afdeling twee lezingen voor medegedetineerden. Twee jaar eerder is S. tot 28 jaar veroordeeld wegens moord op Reduan B. in maart 2018, ja die: de onschuldige broer van Nabil B., kroongetuige in het liquidatieproces Marengo rond Ridouan T. S. mag zijn praatjes houden ‘in het kader van re-inte-gratie-activiteiten’. Mocro-maffio-so of niet, toon je als ‘justitiabele’ dat je inziet dat wat je gedaan hebt écht niet kan, dan mag je van de Dienst Justitiële Inrichtingen hier best over van gedachten wisselen met medegedetineerden.

DE PIW’ER BRENGT DE WAREN IN OP HET TOILET VAN EEN TEGENOVER DE BAJES GELEGEN SNACKBAR, IN DE ANUS WELTEVERSTAAN, EN GAAT VERVOLGENS VROLIJK AAN HET WERK

Bijzonder dat S., die nooit iets verklaard heeft over zijn schandalige daad, al aan zijn terugkeer in de maatschappij mag werken, 26 jaar voor zijn straf afloopt. Dat is pas een vooruitziende blik. Overigens zijn pal na de aanslag van 6 juli op Peter R. de Vries, vertrouwenspersoon van Nabil B., verdere lezingen van de baan.

Zomer 2021: ‘Te hoge werkdruk’

In een serie gesprekken met NH Nieuws lucht anonieme werknemer ‘Dave’ zijn hart. Hij werkt al sinds de opening in 2016 in het JCZ, en daarvoor in tal van andere PI’s. Hij heeft het over te jonge, onervaren collega’s die ook nog eens slecht begeleid worden.

“Soms ga ik met buikpijn naar mijn werk,” zegt hij in een publicatie van oktober 2021.

Een tekort aan personeel is volgens de klokkenluider mede oorzaak van de grote hoeveelheid incidenten in het JCZ: van structureel toezicht en controles komt weinig terecht, administratief werk gaat voor. Dave’s geluid is niet nieuw, de justitievakbond van de FNV heeft al in 2019 gewaarschuwd voor ongezonde werkdruk en de slechte opleiding die veel werknemers in het vaderlandse gevangeniswezen genoten hebben. Dave zelf begeleidt met twee anderen een groep van 48 gedetineerden; volgens de regels moeten dat er vier zijn. “Als er iemand ziek is hebben we nul ruimte om dit op te vangen. We hebben geen zicht op hun onderlinge interactie, bedreigingen, ruzies (van gedetineerden, red.). Maar dat is juist belangrijk om op tijd te registeren, zodat het niet kan escaleren.”

Ook waarschuwt hij dat er vaker dan bekend is intieme relaties ontstaan tussen personeel en criminelen. “Ik zie het keer op keer gebeuren: vrouwen met te weinig werk- en levenservaring worden bij ons aangenomen en blijken gevoelig voor de praatjes van een gedetineerde...”

In een reactie zegt de directie van het JCZ zich in de beschrijving van deze toestanden ‘niet te herkennen’. De genoemde incidenten zijn geen patroon, maar ‘opzichzelfstaand’.

Juli 2021: cynisch gejuich

Toegegeven, we hebben maar twee bronnen, en vermoedelijk heeft de ene zijn info ook nog van de andere, maar het is niettemin vrij zeker: bij het bekend worden van de aanslag op Peter R. de Vries in Amsterdam op 6 juli 2021 breekt een deel van de gedetineerden in het JCZ in gejuich uit. Hoe dat precies in zijn werk gaat is onbekend, maar het is niet al te gedurfd om te veronderstellen dat hoe massaler een samenzijn van gelijkgestemden, des te makkelijker een dergelijke collectieve emotie tot uitbarsting komt.

Juli 2021: stoute dochter

Al bijna niet meer schokkend zijn de strapatsen van een PIW’er, een vrouw van begin 20. De DJI omschrijft de taak van PIW’ers wel als ‘intensieve een-op-eenbe-geleiding’. Zij zijn betrokken bij dagprogramma’s en hebben gesprekken met gedetineerden over wat hen bezighoudt en met name over hun terugkeer in de samenleving. Deze vrouw wordt in juli 2021 betrapt als zij te intiem in gesprek is met een ISD’er. ISD: Inrichting voor Stelselmatige daders, ofwel zij heeft een affaire met een draaideurcrimineel. Volgens De Telegraaf hebben medegedetineerden allang door dat er iets aan het ‘opbloeien’ is.

De gebeurtenis is in het JCZ het gesprek van de dag, niet omdat intieme affaires zo uitzonderlijk zouden zijn, want dat zijn ze nauwelijks, maar vooral omdat de jonge vrouw naar verluidt de dochter is van een leidinggevende. Ze raakt met onmiddellijke ingang haar baan kwijt.

Augustus 2021: het kartel van Zaanstad

Diverse media melden dat motorbendeleider Lysander de R. in de Zaanbajes de lakens uitdeelt, samen met twee andere beruchte criminelen, het ‘Kartel van Zaanstad’. Hij is voormalig leider van het Haarlemse chapter van de Hells Angels en zit negen jaar uit vanwege afpersing, mishandeling en bedreiging. De Telegraaf, wakkere waakhond, heeft uiteraard talloze bronnen, zowel onder ingezetenen als personeel. De R. heeft binnen de muren van afdeling oost een ongehoorde machtspositie, mede doordat hij voorzitter is van de Gedetineerden Commissie. Hij wordt gezien in werkruimtes van medewerkers waar hij gewoon achter de computer mag zitten.

Hij bezit informatie die hij niet zou mogen hebben, intimideert en bedreigt; iedereen is bang voor hem, ook personeel. Met klachten over De R. wordt niets gedaan. Meteen na de publicaties wordt De R. overgeplaatst naar de PI Krimpen aan den IJssel.

12 oktober 2021: intensief een-op-een

Vanzelfsprekend trekt het nieuwtje waarmee NH Nieuws bijna een jaar geleden kwam, alom aandacht. “Ik zag haar hoofd op en neer gaan en toen ik ze betrapte, stond ze op en veegde haar mond op een rare manier af,” aldus een anonieme medewerker van de Zaanbajes, geciteerd in een interne rapportage waarvan de DJI de authenticiteit heeft bevestigd.

De medewerker loopt ‘in de oostvleugel’ – zou het in oostvleugels vaker misgaan dan in westvleugels? – langs een spreekkamer; je kunt daar gewoon naar binnen kijken. Hij ziet een vrouwelijke rechtsbijstandverlener – het blijkt later een jurist te zijn, geen advocaat – naast de cliënt zitten, niet tegenover hem. Dat is vreemd.

Bij de volgende ronde wordt het nog bonter. “De advocate zat met haar hoofd tussen zijn benen en ik zag die op en neer gaan.” Hij klopt op de deur van de spreekkamer. “Beiden maakten een schrikbeweging en de advocate stond gelijk op en veegde haar mond af met haar rechterhand.” Mooi: we weten in elk geval dat de jurist rechtshandig is. De medewerker opent de deur en vraagt of ze nog lang nodig hebben. “Bijna klaar,” zegt de vrouw.

Opmerkelijk aan dit incident is dat de betrokkenen hun seksuele handelingen nagenoeg in de openbaarheid verrichten. Is de nood zo hoog, of verleent de zichtbaarheid enige extra spanning? Of zijn taferelen als deze misschien in de ambiance van de oostvleugel helemaal niet zo erg uitzonderlijk?

Een woordvoerder, later: “Het gesprek tussen beiden is direct beëindigd.”

‘IK ZIE HET KEER OP KEER GEBEUREN: VROUWEN MET TE WEINIG WERK- EN LEVENSERVARING WORDEN BIJ ONS AANGENOMEN EN BLIJKEN GEVOELIG VOOR DE PRAATJES VAN EEN GEDETINEERDE...’

Eind oktober 2021: vijf suïcides

Uiteraard laat de directie zich nu en dan geruststellend uit. Niks aan het handje. Zo laat directeur Obe Veldman weten dat er volgens hem geen drastische maatregelen nodig zijn. Van onveiligheid is geen sprake, en ja, als je alles op een rijtje zet denk je misschien van ‘dat is een hoop’, maar het valt gewoon mee. In Zaanstad zitten doorgaans circa negenhonderd gedetineerden; met een zo grote diversiteit aan gepleegde delicten, achtergronden en psychische gesteldheid is er binnen de muren nu eenmaal sprake van een grote complexiteit aan problematiek. Dan kan het zijn dat er ogenschijnlijk veel aan de hand is geweest de afgelopen jaren.

Slecht opleidingsniveau en te veel werkdruk, zoals klokkenluider Dave stelt? Veldman vraagt zich af of dat allemaal wel klopt. Alle PIW’ers ‘voldoen aan de scholing’, en het JCZ is ‘een plek van kansen’. Dat er grote werkdruk zou zijn ontkent hij niet, maar als een echte bestuurder draait hij eromheen, vlakt hij af en stelt het voor of het allemaal niet zo dramatisch is zonder dat letterlijk te zeggen. Veldman onthult – en het raakt hem – dat in 2021 binnen de muren van het JCZ op het moment van spreken al vijf suïcides zijn voorgevallen, tegen één in 2020 en geen in 2019. Onderzoek wijst volgens de directeur uit dat er geen overeenkomsten zijn noch dat er structureel dezelfde fouten aan de vijf gevallen vooraf zijn gegaan. Waar dan de toename vandaan komt? “Gewoon pech. Vrees ik.”