MISDAADCOLUMN: Voor veel criminelen staat tbs voor toneelspelen, bedriegen en slijmen

In de Netflix-serie Catching Killers komt de seriemoordenares Aileen Wuornos aan het woord. Pittig type. Schoot in de tijd dat ze als prostituee werkte zeven mannen dood. Motief: ze dacht dat de klanten haar op zeker moment zouden vernederen of verkrachten en dat kon je maar beter voor zijn. Aileen werd tot zesmaal levenslang veroordeeld en daar kon de seriemoordenares zich niet echt in vinden. Liever had ze een spuitje. “Het heeft geen zin me in leven te houden,” zo vertelt ze op archiefbeelden, “want ik zou zeker weer iemand vermoorden. Ik heb te veel woede en haat in mij.” In oktober 2002 kreeg Wuornis na jaren procederen eindelijk de dodelijke injectie toegediend.

Je kunt over deze vrouw zeggen wat je wilt, eerlijk was ze wel. Gewoon toegeven dat je een gevaar bent voor de samenleving. Dat je buiten de muren zeker opnieuw zou gaan moorden. In mijn loopbaan ben ik eigenlijk alleen criminelen tegengekomen die de schuld buiten zichzelf zoeken. Die het écht nooit meer zullen doen. Die hadden gehandeld in een vlaag van verstandsverbijstering. Die alcohol of drugs de schuld geven van hun misstap en vinden dat ze een tweede kans verdienen.

Ik moest hieraan denken toen ik het onlangs verschenen boek Wat ging er in ze om onder ogen kreeg. Journalist Tom Veldhuijzen portretteert daarin enkele tbs’ers, die hij sprak voor zijn podcast Tbs. De schrijver heeft voor zijn boek de nodige concessies moeten doen, zoals het wijzigen van namen en locaties. Maar dat doet aan de leesbaarheid niets af.

Tijdens zijn research en talloze bezoeken aan tbs-instellingen ontwikkelde Veldhuijzen voor sommige berokkenen enige empathie. “Want je hoort en ziet soms dat ze een enorme achterstand hebben in het leven.” Maar begrip voor de door hen gepleegde daden, nee, dat gaat de schrijver te ver. “Als je weet hoe erg bijvoorbeeld misbruik is, waarom doe je dat dan een ander aan? Soms hoor je dat alle stoppen zijn doorgeslagen en komt er zoveel geweld bij kijken. Dat is onvoorstelbaar.”

In de Verenigde Staten hebben ze het maar makkelijk. Moorden gepleegd, hup voor de rest van je leven de cel in. Niet meer naar omkijken verder. Het tbs-systeem is een stuk ingewikkelder. Omdat het in principe onbeperkt kan worden verlengd, wordt zo’n terbeschikkingstelling gevreesd door de meeste criminelen, en het is daarom dat ze met een grote boog om psychiaters heen lopen.

Toch is de tbs erop gericht om de patiënten uiteindelijk in de maatschappij te laten terugkeren. Dus zelfs voor lieden als Richard H., die in 2005 zijn vrouw en twee jonge dochtertjes vermoordde, gloort er licht aan de horizon. En niemand moet ervan opkijken als ook Pascal F., die in 2002 studente Nadia van de Ven met een uzi doodschoot, vroeg of laat op de samenleving wordt losgelaten.

Ik moet hem nog tegenkomen, de Nederlandse moordenaar die zegt: ‘Laat mij maar binnen, anders gaat het fout

Er is veel kritiek op het tbs-systeem. Of dat terecht is, kan ik moeilijk beoordelen. Het zal ongetwijfeld meestal goed gaan qua begeleiding en het langzaam klaarmaken voor terugkeer in de maatschappij. Dat zijn de gevallen waarover je zelden iets hoort. Maar soms gaat het ook verschrikkelijk mis. Dat iemand toch weer aan het moorden of verkrachten slaat. Ik benijd de medewerkers van de klinieken niet. Het is toch hun advies waar de rechter zich op baseert.

Kun je als psychiater écht in iemands hoofd kijken, vraag ik me af. Is een crimineel pas echt eerlijk als zijn situatie uitzichtloos is, zoals bij Aileen Wuornos? De Nederlandse moordenaar die zegt ‘Laat mij maar binnen, anders gaat het fout,’ ik moet hem nog tegenkomen. Voor veel criminelen staat de afkorting tbs voor toneelspelen, bedriegen en slijmen. Net zolang tot die deur openzwaait.