Influencers en dark tourism: alles voor de likes

Auschwitz trekt jaarlijks miljoenen bezoekers die willen leren over de gruwelijkheden die zich voltrokken tijdens de Tweede Wereldoorlog. Maar niet iedere toerist komt hier voor een geschiedenislesje. In de laatste jaren ondervinden de beheerders van het voormalige concentratiekamp steeds meer last van asociale bezoekers met selfiesticks. Zodanig, dat de organisatie op X een waarschuwing plaatste: “Als je naar Auschwitz komt, onthoud dan dat je op de plek bent waar meer dan 1 miljoen mensen zijn vermoord. Respecteer hun nagedachtenis. Er zijn betere plekken om te leren lopen op een evenwichtsbalk dan de plek die symbool staat voor de deportatie van honderdduizenden mensen naar hun dood.” Erbij stonden vier afbeeldingen van ramptoeristen die grappend en grollend balanceren op de treinrails.

De #auschwitzselfie kent ook andere vormen: vrouwen in strakke spijkerbroeken die hun bips uitsteken, met op de achtergrond de poorten naar Auschwitz. Of vrolijke meisjes die lachend in hun camera kijken, zichzelf op Instagram plaatsen en daarbij optekenen: “Selfie in het Auschwitz-concentratiekamp!” met erachter een blije smiley. “We móéten hierop reageren,” gaf een woordvoerder van het complex vorig jaar te kennen. “Als wij bezoekers gek zien doen en gekke gezichten zien trekken terwijl ze foto’s maken, herinneren wij ze eraan waar ze zijn. De herinnering aan de slachtoffers van het voormalige naziconcentratiekamp dient te worden gerespecteerd.”

Ook het Berlijnse Holocaustmonument heeft last van ‘Holocaust-selfies’. Op de grote, grijze betonblokken die de Jodenvervolging symboliseren, vinden voornamelijk jongeren het geinig om ludieke selfies te maken of een nieuwe profielfoto te scoren voor hun dating-apps. De foto’s die daadwerkelijk op het internet belanden, kunnen rekenen op felle reacties.

In 2017 bedacht de Duits-Israëlische kunstenaar en komiek Shahak Shapira een gepast antwoord op alle onpasselijkheden die hij zag gebeuren rondom Auschwitz en het Berlijnse Holocaustmonument. In zijn kunstproject genaamd Yolocaust plakt hij de selfies op oude Holocaustfoto’s. Zo transformeert hij een jonge kerel die over de blokken van het Holocaustmonument springt tot een jonge kerel die over opgestapelde lijken van Joodse krijgsgevangenen heen springt. Met daarbij de tekst: ‘Jumping on dead Jews @ Holocaust Memorial’. Door zijn provocerende foto’s hoopt Shapira dat mensen respectvoller omgaan met de werkelijke betekenis en draagwijdte van het monument, in plaats van het te gebruiken als achtergrond voor smakeloze selfies. Die aanpak heeft gewerkt. Van de twaalf selfies die in een foto van de Holocaust zijn gemonteerd, zijn alle makers inmiddels teruggevonden. En allemaal zagen zij in hoe stompzinnig hun acties waren.

#radioactief

Tsjernobyl ligt aan de Pripjat-rivier en kent een rijke geschiedenis van kleurrijke bewoners, maar zal vooral de geschiedenis ingaan als ‘de grootste nucleaire ramp ooit’. Maar elk nadeel heb z’n voordeel, zoals een groot filosoof ooit zei. Want vóór die zwarte dag – 26 april 1986 – hadden ze in Tsjernobyl nog nooit van toeristen gehoord. Door de nucleaire ramp kelderde het bewonersaantal van 14.000 naar nog geen 1000, maar kreeg de toerismesector van het getroffen gebied juist een flinke boost.

Dertig jaar na de ramp stelde de overheid van Oekraïne het gebied rond de centrale weer open voor bezoekers. Inmiddels is daar ook de directe omgeving van de reactors, die lange tijd als te gevaarlijk en radioactief werden beschouwd, bijgekomen. De relatief hoge straling die hier nog in de grond zit, zal de constante stroom van ramptoeristen worst wezen. Zeker sinds de succesvolle HBO-serie Chernobyl (2019) stikt het in het rampgebied van de selfiesticks, influencers en hashtags.

Dat al die toeristen niet naar Tsjernobyl komen voor een geschiedenislesje, bewijzen de smakeloze selfies die reeds viral gingen. Een blond model, poserend op een verwoest schommeltje in een apocalyptische speeltuin, dromerig voor zich uit turend. Een Britse toerist die doodleuk een verroest botsautootje bestuurt. En zelfs Instagrammodellen die alles uittrekken en in hun blote kont flaneren door het rampgebied.

Ook de schrijver van Chernobyl zit in zijn maag met de respectloze toeristen die losgaan op de historische locatie. “Het is prachtig dat mijn serie een piek in het toerisme op gang heeft gebracht,” twitterde Craig Mazin in 2019. “Maar, ja, ik heb de foto’s gezien. Als je erheen gaat, vergeet dan niet dat er zich een verschrikkelijke tragedie heeft voltrokken. Gedraag je met respect voor allen die hebben geleden en offers hebben gebracht.”

#aanslag

Sinds de terroristische aanslag van 11 september 2001 heeft de stad New York niet stilgezeten. Daar waar eerder de beroemde Twin Towers fier overeind stonden, huist nu het indrukwekkende National September 11 Memorial & Museum, waar vooral de Reflection Pools veel bekijks trekken. Niet ver daarvandaan rijst de nieuwe toren van One World Trade Center de lucht in, met 541 meter het hoogste gebouw van Amerika. Ook opende in 2015 het One World Observatory Observatiedek en vorig jaar nog het Perelman Performing Arts Center, een prachtig theater.

Genoeg te zien dus rondom Ground Zero, de verzamelnaam voor de plek waar destijds bijna 3000 mensen uit 87 landen om het leven kwamen. Toeristen trekken massaal naar de plek des onheils en lang niet altijd met goede bedoelingen. Steeds vaker klinken er in Amerikaanse media geluiden van geïrriteerde New Yorkers en gekwetste nabestaanden die zich kapot ergeren aan klikkende camera’s, omhooggehouden selfiesticks en brutale ramptoeristen rondom Memorial Plaza.

“Het is echt respectloos. Of mensen gaan lachend op de foto met op de achtergrond de plek waar de torens instortten,” aldus een local ter plekke in een verslag van de NOS. De vrouw verloor haar man tijdens de aanslagen en begrijpt niet hoe toeristen het leed van haar en alle andere nabestaanden over het hoofd zien. “Ik zie daar soms ouders plezier maken met lachende en rennende kinderen. Ik denk niet dat mensen snappen dat dit niet zo’n soort plek is. Het zal voor hen vast een topfoto zijn, maar voor ons is het pijnlijk om te zien.”

Intussen zijn de bewakers constant druk met kinderen die op de ingegraveerde namen van de slachtoffers spelen en bezoekers die hun sigarettenpeuken uitdrukken op het monument.

#levensgevaarlijk

Selfies nemen in een ouderwetse trein, boven op een mooie klif of in een tropisch zwembad zijn geinig, maar de echte likes verdien je pas als je elkaar uit de deur van die rijdende trein laat hangen op een gammele brug, je liefje over de richel van die mooie klif laat bungelen of over de rand van een tropisch zwemband klimt boven een dodelijke afgrond. Lang leve de Instagram-stelletjes die steeds verdergaan om die ene foto te maken die bewijst dat hun liefde sterker, groter en grenzelozer is dan die van het simpele klootjesvolk.

Het Amerikaanse koppel Kelly Castille en Kody Workman haalt geregeld de internationale krantenkoppen met levensgevaarlijke capriolen. In 2019 hing Workman zijn vrouw over de rand van een klif in de bergen van Peru, voor hun Instagram-pagina. Bij de foto schreven zij de quasi-inspirerende boodschap: “De wereld wacht op je!” en “Er is een verschil tussen je leven riskeren en het risico nemen om een echt leven te leiden. Wij weten aan welke kant wij liever staan. Jij ook?” Een groot deel van hun 330.000 digitale volgers vonden de afgrond waar Castille boven hing een stuk dieper dan haar tegeltjeswijsheid. “Het is gewoon ongelofelijk stom dat je dit doet om de aandacht van mensen te trekken. Dit is de domheid van de millenniumgeneratie,” aldus een voormalig fan.

Op een andere foto hangt Castille wederom in een soort circuspositie, over de rand van een zwembad getild door Workman. De diepte onder haar voeten doet vermoeden dat dit weleens haar laatste selfie zou kunnen zijn. “Deze foto toont alles wat verkeerd is in deze moderne tijden. Zonder nadenken doen mensen dingen voor fifteen minutes of fame,” reageert een geïrriteerde volger. Castille en Workman bijten van zich af door te zweren dat zij altijd veilig te werk gaan en dat ‘iedereen verantwoordelijk is voor zijn of haar eigen, persoonlijke beslissingen’. Plus: “We zijn allebei goed in vorm, kennen ons lichaam en onze limieten. We vertrouwden elkaar genoeg voor iets als dit, dus besloten we het gewoon te doen.”

Fulltime mensen jaloers maken met dromerige foto’s: het Vlaamse stelletje Camille Demyttenaere en Jean Hocke vonden er ook een verdienmodel in. Hun beruchtste foto maakten zij hangend uit een rijdende trein boven een diepe vallei, ergens in Sri Lanka. “We kunnen geen betere foto bedenken die onze liefde omschrijft,” schrijft het stel naast hun foto. De volgers zien dat anders. “Wil je dood, want dit is hoe je kunt sterven.”

#begrafenis

Begrafenissen en crematies zijn eeuwenoude rituelen waarin wij afscheid nemen van onze geliefden. Vanzelfsprekend staat de overleden persoon tijdens deze dag centraal. De huidige internetgeneratie lijkt de eerste in de geschiedenis van de mensheid die daar verandering in wil brengen. Trieste gelegenheden bieden namelijk grote kansen om je Instagram-fanbase uit te breiden. Een selfie op de begrafenis van je moeder of de crematie van je opa kan rekenen op veel sympathie en steun. Met andere woorden: extra likes en followers. Bovendien zie je er vaak stiekem best goed uit op deze trieste dag.

De begrafenisselfie is al jaren een fenomeen. Een korte speurtocht op de socialemediakanalen levert de ene wonderlijke foto na de andere op. Twee blonde meisjes met een duckface voor de badkamerspiegel van een uitvaartcentrum, met daarbij de tekst: “Al onze make-up eraf gehuild. Maar ja, zijn op een begrafenis.” Een jongen met een scheef petje die met zijn vingers het peaceteken maakt, pal naast de open doodskist van zijn oma. Een pubermeisje starend in haar eigen telefooncamera, die schrijft: “Mijn haar zit echt prachtig vandaag! Maar de reden vind ik maar stom. #begrafenis.”

En ook na de begrafenis of crematie zien influencers hun kans schoon. De Amerikaanse Sierra, een rondborstige dame in een veel te kleine bikini, plaatst op Instagram een foto waarin zij tactisch een urn pal naast haar enorme boezem omhooghoudt. “Even lekker chillen met mijn oma op deze prachtige zondag!”

De uitvaartwereld weet niet wat het met de begrafenisselfie aan moet. “In veel uitvaartcentra hebben we duidelijke regels om selfies te beperken,” verklaarde een begrafenisondernemer uit Canada al eens. “We zeggen ook tegen bezoekers van uitvaarten dat de familie niet wil dat er selfies genomen worden.” Dat het nemen van selfies op uitvaarten om deze vervolgens te delen op sociale media kwetsend kan zijn voor de nabestaanden, lijkt er bij veel jongeren niet in te gaan. Ook in Nederland. “We merken vooral dat kleinkinderen foto’s maken van opa’s en oma’s en die op Facebook zetten,” aldus uitvaartondernemer Jan-Jaap Palma tegen RTL Nieuws. Wekelijks stuit hij op foto’s van open en gesloten kisten op sociale media en ziet hij bezoekers ongewenst filmpjes en foto’s maken zodra iemand op een uitvaart begint te spreken. Andere tijden, stelt Palma. “Als je een paar jaar geleden vroeg om de telefoons uit te zetten dan deed iedereen dat, toen ging één keer in het half jaar de telefoon af. Nu heb je mensen die nemen gewoon de telefoon op.” Bizar: volgens rouwdeskundigen verkiezen steeds meer mensen vanwege de begrafenisselfie voor een gesloten kist voor hun geliefden.

#heiligschennis

Badhuizen, naturistencampings, naaktstranden; er zijn tal van aangewezen plekken waar men in alle vrijheid zijn of haar broek mag laten vieren en de boel lekker mag laten hangen. Heilige locaties, zoals Machu Picchu, de Egyptische piramides en Angkor Wat, behoren niet tot die plekken. Dit zal de weldenkende medemens niet verrassen, maar de moderne influencer zal het worst wezen. De likes vergaren zich niet vanzelf en dus besluiten Instagrammers en TikTokkers zo nu en dan om naaktfoto’s te nemen op de mooiste plekken ter wereld.

In 2016 leidde dit bizarre fenomeen tot de arrestatie van twee twintigers, na een serie van poedelnaakte selfies rondom de ruïnes van Machu Picchu. De Brit en de Fransman kregen geen likes voor hun actie, wel een aanklacht voor moreel wangedrag. Twee jaar later flikten een Nederlander (26), een Duitser (21) en een Zwitser (24) hetzelfde. Zij zijn voorlopig niet meer welkom in Peru. De oude Inca-stad wordt nog steeds belaagd door piemel-, billen- en borstenselfies. Zodanig dat de Peruaanse politie de surveillance rond Machu Picchu inmiddels heeft aangescherpt.

In Egypte kunnen ze erover meepraten. Daar klom in 2019 een jong stel over de beveiligingshekken van de Piramide van Cheops, om deze vervolgens doodleuk te beklimmen. Eenmaal boven aangekomen gaf het uitzicht over de Sahara blijkbaar te weinig voldoening, dus besloot het stel zich uit te kleden en daar een potje seks te hebben. Alles werd vastgelegd op foto en film door de man, Andreas Hvid. Het stel kwam er mee weg en publiceerde hun avontuurtje een paar dagen later zelf op YouTube. Naast bewondering en respect regende het ook kritiek in de reacties. Met name de Egyptische autoriteiten waren niet te spreken over deze heiligschennis en openden direct een onderzoek. “We hebben het filmpje onder ogen gekregen. We willen weten waarom ze dit gedaan hebben. Dit is een schending van de publieke moraal,” aldus de minister van Oudheidkundige Zaken. Hvid en zijn vriendin kwamen er mee weg; de omstreden foto pronkt zelfs nog gewoon op zijn website.

In Cambodja zijn ze minder lief voor respectloze influencers. Daar kregen in 2015 twee jonge vrouwen een voorwaardelijke gevangenisstraf van zes maanden opgelegd én vier jaar verbanning uit het land, nadat zij kiekjes van elkaars kont hadden gemaakt in het tempelcomplex van Angkor Wat.

De opkomst van ‘dark tourism’

Dark tourism, het bezoeken van plekken waar rampen, massamoorden of andere tragedies zich afspeelden, klinkt misschien als een moderne trend, maar is eigenlijk al zo oud als de weg naar Rome. Onze voorliefde voor dood en verderf gaat terug tot de gladiatorengevechten van onze Romeinse voorvaders.

In de Nederlandse geschiedenisboeken hoef je ook niet lang te zoeken naar voorbeelden. Een gezellig dagje uit in het Amsterdam van de 18de eeuw betekende: roeien langs de IJ-haven richting Amsterdam-Noord om getuige te zijn van een openbare ophanging. En in het Anatomisch Theater van de Universiteit Leiden kon je terecht bij het rariteitenkabinet voor een middagje menselijke dissectie.

Tegenwoordig bezoeken we massaal concentratiekampen, slagvelden en ramplocaties. Waarom? Daar zijn talloze studies naar gedaan en die komen vaak tot dezelfde motieven. We vinden het spannend, we streven naar ‘historische sensatie’ en zoeken een soort persoonlijke verdieping op plekken waar onwaarschijnlijk veel leed plaatsvond. De beelden van de terroristische aanslagen van 11 september 2001 waren verschrikkelijk, maar wie rondloopt op Ground Zero ‘voelt’ pas echt hoe erg het allemaal was.

Dark tourism is dan ook niet per se verkeerd, stellen experts. Maar: zolang je maar met respect omgaat met de plek. En daar gaat het nogal eens mis. Selfies hebben ‘de neiging de identiteit en ervaringen van de slachtoffers te verdringen’, zo waarschuwen critici. “Mensen raken hierdoor gewend aan de herhaling van wreedheden en doet mogelijk hun bereidheid om te reageren met betekenisvolle interventie of morele verontwaardiging teniet.”