Paul Verhoeven: 'Seks is voor mij altijd een sterke drijfveer geweest'

Cultregisseur Paul Verhoeven verdween lange tijd van het toneel toen hij in 2001 Hollywood ontvluchtte. Er was geen andere manier. De filmstudio’s werkten op zijn zenuwen, omdat producenten alleen maar mainstream van hem verlangden. En dus trok hij zich terug hier in Nederland. Nu viert hij zijn grote comeback met een erotische thriller, die minstens zoveel gespreksstof biedt als de klassieker Basic Instinct met Sharon Stone. Zijn nieuwe film Elle won begin dit jaar twee Golden Globes, vandaar dat de 78-jarige regisseur goedgeluimd in de hotellobby zit. Hij bestelt snel nog een espresso. ‘Het is zo fijn om eindelijk weer een goede film afgeleverd te hebben. Wat kan ik voor je doen?’

Meneer Verhoeven, allereerst van harte gefeliciteerd. U doet weer helemaal mee in de filmwereld. Twee Golden Globes, en u was bijvoorbeeld ook juryvoorzitter van het Filmfestival van Berlijn.

Dankjewel. Het is ontzettend leuk om in tien dagen tijd zoveel films van over de hele wereld te zien. Dat aantal haal ik de rest van het jaar niet. Voor mij als filmmaker is dat reuze interessant. Zo krijg ik overzicht van waar de internationale cinema staat op artistiek en commercieel vlak.

Bent u na veertig jaar als regisseur nog nieuwsgierig?

En hoe! Ik wil graag weten wat mijn collega’s uitvoeren. Wat zij te vertellen hebben. Welke beeldspraak ze gebruiken. En of ik nog wat nieuwe ideeën op kan doen, haha. Natuurlijk was ik ook op de filmfestivals van Cannes en Toronto, maar dat was puur voor de promotie van Elle. Voor al het andere had ik geen tijd.

Het is u weer gelukt om een erotische thriller te maken die provoceert.

Dan had je zeker niet verwacht van een 78-jarige, hè? Maar ik kan je verzekeren dat ik nog altijd ver verwijderd ben van een bejaard bewustzijn of mildheid.

Veel grote regisseurs verliezen op hoge leeftijd hun artistieke potentie. Hoe weet u die vast te houden?

Dat komt waarschijnlijk doordat ik nog steeds erg gedreven ben. Zowel in mijn werk als privé. En of je er nou om lacht of niet, ik krijg nog steeds veel energie van mijn werk. Dat is maar goed ook, want de draaidagen voor een avondvullende speelfilm matten je behoorlijk af. Dat gezegd hebbende, is angst mijn grootste inspiratiebron.

Angst?

Ja, de angst om te mislukken. De angst om de controle te verliezen. De angst voor de volgende draaidag. Regisseren is voor mij een bestaansvraag van Heideggeriaanse proporties, als je begrijpt wat ik bedoel.

Ik heb geen flauw idee.

Het is als een frisse duik in het onbekende dat pas gestalte krijgt zodra je creëert. Voor mij betekent filmmaken zoeken naar de reden van het aardse bestaan. Dan lig ik op ramkoers met het existentialisme. Bovendien ben ik tijdens opnames omgeven door fantastische acteurs en crewleden. Ook dat geeft me kracht. Bij Elle kwam daar nog bij dat we de film – godzijdank! – niet in Amerika, wat het oorspronkelijke idee was, maar in Frankrijk opgenomen hebben.

Een vrouw wordt bruut verkracht door een gemaskerde man en vindt dat nog geil ook. Sterker nog, ze wil niks anders meer. Zo’n film wilde u in het preutse Amerika opnemen? Serieus?

Van de zotte toch? De roman van Philippe Djian waar de film op gebaseerd is, speelt zich ook nog eens af in Parijs. En toch dachten we dat het hele verhaal zich net zo goed in Boston of Chicago af had kunnen spelen. We waren ook van plan om enkel Amerikaanse acteurs in te zetten. Dat bleek onmogelijk.

U had Nicole Kidman op het oog voor de hoofdrol. Zij heeft nog nooit haar borsten ontbloot voor de camera.

[lacht] Dat zijn jouw woorden. Ik zou zoiets nooit zeggen.

De meeste Hollywood-acteurs hebben een ‘no nudity’-clausule in hun contract.

Ja, ja, dat is helaas het geval. En het is de afgelopen jaren alleen maar erger geworden. Maar wat Nicole Kidman betreft, die hebben we alleen intern besproken als mogelijke kandidaat. We hebben nooit contact gehad. Zoals gezegd, dat was allemaal moeilijk. Langzaam maar zeker zijn we ons op Frankrijk gaan oriënteren. Ik kan je op het hart drukken dat ik dolgelukkig was toen Isabelle Huppert de hoofdrol voor haar rekening nam. Ze speelt Michèle – zeg maar ‘Elle’ – absoluut perfect. En dat is een allesbehalve lichte rol. Michèle is een veelzijdige en complexe vrouw. Ze is onconventioneel, sterk erotiserend en taboeloos. En tegelijkertijd ook een koele, afstandelijke waarneemster, extreem berekenend en raadselachtig.

Isabelle Huppert heeft me verteld dat u er persoonlijk verantwoordelijk voor bent dat zij actrice is geworden.

Dat heeft ze mij ook verteld. Ze heeft als jong meisje mijn film Turks Fruit gezien en was geraakt door de mengeling van seksuele vrijheid en diep menselijke tragiek. Isabelle is een zeer moedige vrouw en als actrice totaal angstvrij. Ze riskeert zonder aarzelen lijf en ledematen. En tegelijkertijd is ze ontzettend gedisciplineerd. Een geschenk voor elke regisseur.

Turks Fruit werd in de jaren zeventig als pornografisch gezien. Ging het u toen puur om de sex?

Sex is voor mij altijd een sterke drijfveer geweest. Artistiek, maar ook privé. Bovendien had ik, in tegenstelling tot leeftijdgenoten, geen angst voor sex. Niet voor sex in een film en ook zéker niet voor sex met een mooie vrouw in mijn bed, haha. Dat is toch het meest natuurlijke op de wereld! De natuur heeft alles zo ingericht dat een man een vrouw zoekt die hij wil penetreren. Ik heb veel seksrelaties met vrouwen gehad in mijn leven, dat heeft me altijd geïnspireerd.

Ook voor uw werk?

Natuurlijk! Zin in sex heeft in elke film van mij een rol gespeeld. In de bioscoop kun je met erotiek dingen uitdrukken die je nooit met woorden over kan brengen. Blikken, gebaren of een bepaald lachje. Hoe iemand haar uit het gezicht veegt of zich uitkleedt. Om nog maar te zwijgen van intieme aanrakingen.

Is het niet merkwaardig dat u het in Hollywood gemaakt heeft met een erotische film?

Doel je op Basic Instinct of Showgirls? Ik heb in Hollywood twee seksueel getinte films gemaakt. Daarbij moet aangetekend worden dat Hollywood midden jaren negentig wat vrijer was.

De beruchte scène uit Basic Instinct, waarin Sharon Stone de benen over elkaar slaat, is de meest besproken scène uit de filmgeschiedenis. Klopt dat?

Dat klopt. Ik heb de dvd thuis liggen. Maar het zijn slechts een paar seconden. Vier frames om precies te zijn. Je moet het beeld precies goed stilzetten en een goeie loep ter hand nemen om überhaupt iets te kunnen zien. Maar laat me voor eens en altijd duidelijkheid verschaffen: ja, je ziet de vagina van Sharon Stone.

Sharon Stone zei in een interview dat ze bij deze scène door u bedrogen werd.

Ik smeek je! De beste Sharon zat in minirok onder onderbroek op een stoel. De camera stond een krappe meter voor haar, gericht op haar schaamlippen. Wat zie je daar nou helemaal van? Los daarvan: tijdens de draaidagen ging ik uit eten met Sharon, en toen vertelde ik haar over een vrouw uit mijn studententijd in Nederland. Die kwam naar elk feestje in een jurk zonder onderbroek. Dan ging ze demonstratief tegenover je zitten zodat je goed zicht had en dan spreidde ze haar benen. Toen we haar daarop aanspraken, zei ze: ‘Ik weet dat jullie jongens een goed uitzicht hebben, daarom doe ik het. Het windt me ontzettend op.’ Toen ik dit zo vertelde aan Sharon, was ze bereid om zo ver te gaan in de film. Deze scène stond dan ook niet in het draaiboek.

Na Basic Instinct en Showgirls werd u door diverse groepen vrouwen en feministen hard aangepakt en uitgemaakt voor ouwe geile bok die vrouwen seksueel uit wilde buiten.

Dat heeft me echt geraakt. Omdat het niet klopt. Denk je nou werkelijk dat een fantastische vrouw en dermate high class actrice als Isabelle Huppert zou willen samenwerken met een vrouwenhater? En zou een Hollywoodster als Charlize Theron dan auditie gedaan hebben voor de hoofdrol in Showgirls? Of zou Madonna dan voor een andere rol in die film op auditie zijn gekomen? Helaas moet ik bekennen dat de daadwerkelijke hoofdrolspeelster, Elizabeth Berkley, enorme schade heeft opgelopen. Ze heeft daarna nooit meer in kaskrakers gespeeld.

U heeft daarentegen een tijdlang films gemaakt die vanwege de hoge productiekosten afhankelijk waren van succes, zoals Robocop.

Ja, daar heb ik mezelf toen ingestort. Toen de film uiteindelijk een groot succes werd, was iedereen verrast. Ik werd gevierd als innovatieve regisseur en in één adem genoemd met Terminator-regisseur James Cameron. Bij Total Recall begon de studio mee te lezen. Dit en dat moest ik veranderen. En zo ging dat maar door. Daar moest ik mijn artistieke autonomie opzij zetten.

Tot de sciencefictionthriller Hollow Man!

Klopt! Die film heb ik daadwerkelijk uit handen gegeven. Ik heb spijt van hoe snel ik daar compromissen heb gemaakt. Het is een film die ik vreselijk vind en het liefst zou vergeten. Het is zeldzaam: Hollywood haalt getalenteerde regisseurs binnen vanwege hun originaliteit. En vervolgens probeert het die uniciteit eruit te persen. Voor mij was het onmogelijk om nog creatief te zijn daar.

Over creativiteit gesproken: in uw films zit behalve vrije sex ook altijd expliciet geweld.

Omdat geweld ook bij het leven hoort. Goddank niet in mijn persoonlijke leven. Hoewel, ik heb als kind verschrikkelijke gruweldaden gezien in de Tweede Wereldoorlog. Geweld, oorlog, misbruik van macht – dat zijn oerdriften die onze wereld gevormd hebben. Waarom zou ik geweld dan uit mijn films filteren? Geweld is altijd brutaal. Al het andere is onecht. Los daarvan probeer ik clichés te vermijden. Of conventionele beelden die we al duizend keer gezien hebben. Ik wijk graag af van de norm.

Shockeert u graag?

Nee. Ik heb nog nooit een scène bedacht om te shockeren. Dat zou kinderachtig zijn. Alles wat je in mijn films ziet, komt uit mijn bewustzijn of onderbewustzijn. Daarom neem ik ook de vrijheid om het volstrekt op mijn manier uit te drukken. Wie zich door mij geprovoceerd voelt: ik zou duivels zijn om mezelf te censureren.