Het verzet bestond niet alleen uit helden

Wanneer prins Bernhard na de oorlog hét verhaal over het Nederlandse verzet wil laten opschrijven, klopt hij gelijk aan bij de Amsterdamse toneelschrijver Eduard Veterman (44). Die heeft het allemaal van dichtbij meegemaakt: de Jodenvervolging, het verzetswerk en de harde hand van de Gestapo. Ook niet onbelangrijk: hij beschikt over een vlotte pen.

De prins heeft er vertrouwen in. Per brief beveelt hij de commandanten van ‘zijn’ Binnenlandse Strijdkrachten om Veterman inzage te geven in alle ‘geheime en niet-geheime’ documenten.

Maar Zijne Koninklijke Hoogheid hoeft niet op een juichverhaal te rekenen. Veterman is uitgesproken kritisch op de naoorlogse regering van ‘whisky drinkende nietsnutten’ die Nederland tot een ‘broeinest van corruptie’ hebben gemaakt... Het duurt niet lang voordat Vetermans opdracht weer wordt ingetrokken. Hierop laat hij weten zelf aan een onthullend boek te werken ‘waar de regering van zal opkijken’. Veterman weet als geen ander dat uit naam van het verzet dingen zijn gebeurd die het daglicht moeilijk kunnen verdragen.

Dodelijke achterklap

Men zegt dat het donkerste uur vlak voor de zonsopkomst is. Naarmate de bevrijding dichterbij komt, eisen de gaskamers en vuurpelotons steeds meer mensenlevens. Maar de burgerdoden komen niet alleen voor rekening van de Duitse oorlogsmachine.

Neem het verhaal van Pieter Jacob Zwart (36) uit Wormerveer. De garagehouder sluit zich al in 1940 aan bij het Zaanse verzet. Hij regelt motoren voor Engelandvaarders, helpt onderduikers en levert auto’s voor verzetsacties. Maar hij verhuurt, tegen betaling, ook soms wat aan de Wehrmacht. Beter dan de deuren sluiten, oordeelt Zwart, die onder de schuilnaam ‘Piet Zwikker’ werkt. Binnen zijn eigen verzetsgroep geniet Zwart brede steun. Maar een commandant van de Landelijke Knokploegen (het gewapend verzet) verdenkt hem openlijk van ‘hielenlikkerij’. Alhoewel deze man Zwart nauwelijks kent, kletst hij volgens ingewijden ‘als een oud wijf ’ over hem. Op 5 april, een maand voor de bevrijding, gebeurt het onvermijdelijke. Wanneer Zwart langs café De Waakzaamheid fietst, wordt hij koelbloedig geliquideerd door een verzetsman. Vlak na de bevrijding erkennen de Binnenlandse Strijdkrachten dat ze fout zijn geweest. Dankzij het verzet heeft een van de dapperste verzetsmensen uit de regio nooit de bevrijding mee kunnen maken.

Geruchten kunnen levensgevaarlijk zijn in oorlogstijd. Een ander voorbeeld is de Brabantse verzetsman Frans van Bilsen, die op basis van verkeerde inlichtingen wordt vermoord door kameraden. Uit angst voor verraad is het zekere voor het onzekere genomen. Maar lang niet alle doodzonden van het verzet kunnen worden toegeschreven aan inschattingsfouten. Soms is het ordinaire hebzucht...

Moord op onderduiker

September 1942. Het gezin van de Duits-Joodse Heinz Graumann is op de vlucht voor de nazi’s. Ten einde raad heeft Graumann het verzet in Deurne ingeschakeld om hem, vrouw Elly en stiefzoon Erwin naar Zwitserland te smokkelen. Hij heeft er de pittige vraagprijs van 10.000 gulden graag voor over. De Graumanns lijken in capabele handen. De verzetsgroep heeft al talloze onderduikers, vooral geallieerde piloten, in veiligheid gebracht. Het gezin wordt tijdelijk ondergebracht in een verlaten badhuisje midden in de Brabants Peel. Ze leven er in doodsangst voor ontdekking door de Duitsers, niet wetende dat het gevaar uit een heel andere hoek komt. Verzetsleden Henk Brandhorst (22) en José Peerbooms (27) hebben namelijk besloten om zich te ontdoen van de ‘lastige’ Joden. Op 16 september, vlak voor zijn 17de verjaardag, wordt eerst de jonge Erwin het bos in gelokt. Daar wordt hij door de verzetsmensen in koelen bloede doodgeslagen met een metalen voorwerp en in een vooraf gegraven kuil geworpen. Erwins ouders worden met een smoes om de tuin geleid, maar van het plan ook hen te vermoorden wordt afgezien. Het echtpaar Graumann overleeft de oorlog, maar moeder Elly pleegt in 1946, verscheurd door verdriet, zelfmoord. Uiteindelijk krijgt Brandhorst zes jaar cel voor de laffe moord. Peerbooms zal nooit voor een aardse rechter verschijnen. In juli 1944 is hij door zijn makkers uit de weg geruimd. Zijn lichaam is nooit teruggevonden. Erwins stoffelijk overschot wordt na de oorlog herbegraven op een protestants kerkhof. Op de steen staat vrij vertaald: ‘Joodse vluchteling van het nazisme, vermoord door de mannen die hem veiligheid beloofden’. Hij blijkt niet de enige.

‘Waarom schieten jullie?’

Wanneer Pieter Hoppen wordt opgeroepen voor de Arbeitseinsatz ziet de jonge Rotterdammer maar één uitweg: onderduiken. Na wat omzwervingen belandt hij in Meppel, waar hij zich aansluit bij een plaatselijke knokploeg. Op 16 juli 1943 wordt Hoppen (dan 23) naar een schuurtje gelokt onder het voorwendsel dat dit zijn nieuwe onderduikadres is. Plotseling trekt een van de verzetslieden een pistool uit een jaszak en knalt Hoppen van dichtbij door het hoofd.

“Waarom schieten jullie?” weet het slachtoffer nog uit te brengen voordat hij wordt afgemaakt. Nadat zijn bezittingen zijn verdeeld, wordt het lijk haastig begraven. De knokploegleden denken een verrader te hebben omgelegd. Later blijkt dit gebaseerd op leugenachtige verklaringen van een verzetsman. Hoppen is onschuldig.

Pas in 2009 maakt het laatst overgebleven lid van de knokploeg schoon schip.

Op basis van zijn verklaringen in de documentaire Nooit meer laf worden overblijfselen van Hoppen teruggevonden. Veel te laat voor zijn ouders, die altijd in de veronderstelling hebben geleefd dat hun zoon is omgekomen in een concentratiekamp.

Benieuwd naar de rest van het artikel? Lees het in de nieuwe Panorama of bekijk het op Blendle.