Help, mijn schoonmoeder is een wappie!

Vianney Koelman (1961) is emeritus hoogleraar aan de Technische Universiteit Eindhoven. Hij was verbonden aan het nationale instituut voor fundamenteel energieonderzoek DIFFER en hield zich bezig met duurzame energietechnologie. Daarnaast was hij Chief Scientist bij Shell en adviseerde als zodanig het hoogste management. Ook heeft hij een (iets minder geleerde) broer: Panorama’s Luuk Koelman (1964), die Vianney graag het hemd van het lijf vraagt.

Zeg broer, wanneer is een standpunt van mijn schoonmoeder ook echt een wappie-standpunt?

“Wappie vind ik geen fijne term. Het klinkt mij te veel als een scheldwoord. In Oostenrijk is een Wappler een dwaalgeest, een incompetent persoon. En het Surinaamse wappa kun je vertalen als ‘stoned’.

Maar goed, eigenlijk vraag je me wanneer iemand buiten de discussie wordt geplaatst. Doen de autoriteiten dat? Of de reguliere media? Of is het de wetenschap? Het simpele antwoord is dat de persoon dat zelf doet.

Laten we de discussie over 5G-straling als voorbeeld nemen. Kijk, wat je standpunt ook is – of je nu bijvoorbeeld als de dood bent voor 5G-straling of ervan overtuigd bent dat 5G geheel ongevaarlijk is – uiteindelijk moet je voor jezelf altijd die ene vraag kunnen beantwoorden: wat zou mij van gedachten kunnen doen veranderen? Kun je dat niet aangeven en roep je alleen maar: 5G is gevaarlijk! Dat voel ik, het is gewoon zo! Trouwens, ik ken iemand die elektrosensitief is, dan sta je heel zwak. Je geeft aan niet geïnteresseerd te zijn in tegenargumenten of nieuwe informatie, en sluit bij voorbaat de discussie. Ja, dan is de kans groot dat je een wappie-standpunt inneemt. Een wappie-standpunt is dus precies het tegenovergestelde van een wetenschappelijk standpunt. Een wetenschapper is en blijft altijd op zoek naar nieuwe feiten die zijn of haar gedachten kunnen veranderen.”

Dus dan wordt mijn schoonmoeder gecanceld omdat ze anders denkt?

“In het geheel niet. Van de wetenschap mag jouw schoonmoeder alles denken en zeggen, want wetenschap is niet woke en zal nooit iemand cancelen. Maar ze moet niet verwachten dat een wetenschapper vervolgens begripvol knikkend meegaat in haar gedachtegang. Weet je wat het is? Veel mensen die zich een middag hebben ingelezen op internet en zo een klein beetje kennis hebben opgedaan, worden al snel overmoedig. Zo van: o, nu snap ik het! Ik begrijp het, nu weet ik alles. Vervolgens komen ze met allerlei wilde beweringen, want laten we wel wezen: in Nederland hebben we niet alleen 17 miljoen bondscoaches, maar ook 17 miljoen corona- en klimaatdeskundigen, die zichzelf laatst hebben omgeschoold tot Rusland-expert. En o ja, 5G valt natuurlijk ook nog steeds onder hun expertise. Allemaal prima wanneer je van al die markten thuis bent, maar verwacht dan niet dat een wetenschapper enthousiast wordt van al jouw rare claims.”

Mijn schoonmoeder gelooft niet in de wetenschap, zegt ze, maar wel in haar eigen waarnemingen.

“Mooi dat je het woord ‘geloven’ gebruikt. Zal ik je vertellen wat geloof is? Geloof betekent: ik moet mijn kritisch denkvermogen uitschakelen en mezelf aan iets onderwerpen. Bijvoorbeeld aan het geloof dat Jezus water in wijn kon veranderen. Of dat Hij uit de dood zou zijn herrezen. Beide druisen in tegen alle ideeën van de wetenschap. Maar als je écht gelooft, dan kan niets jou aan het twijfelen brengen. Dus dan kun je per definitie de vraag niet beantwoorden wát jou van gedachten zou kunnen doen veranderen. Als de paus zegt dat hij gelooft in de wederopstanding van Jezus en je vraagt hem vervolgens wat hem aan het twijfelen zou kunnen brengen, dan is zijn antwoord: niets! Dat geeft echt een heel mooie scheiding tussen ‘wat is geloof ’ en ‘wat is wetenschap’.”

Wappies kennen geen twijfel?

“Precies. Terwijl een wetenschapper altijd een slag om de arm houdt. Die zal zeggen: Dit is het beste wat we hebben, maar het is nog geen eindantwoord, want daarvoor is meer onderzoek nodig. Twijfel is de kern van wetenschap. Terwijl een wappie juist géén twijfel kent. Die gelooft heilig in de eigen waarheid. Dat levert dan heel rare gesprekken op, bijvoorbeeld in talkshows. Dan schuiven een viroloog en een wappie aan. Want dat levert zo’n leuke discussie op, volgens de redactie. Compleet absurd, want zo wordt de indruk gewekt dat beide kampen gelijkwaardig zijn. En dat zijn ze niet. Vervolgens krijg je een gesprek, waarin de wetenschapper zijn standpunt heel omzichtig brengt:

We weten inderdaad niet zeker of het allemaal klopt, maar… En daar walst de wappie dan overheen: Of het klopt, zegt u? Hahaha, daar klopt natuurlijk helemaal niets van, dat kan ik u nu al vertellen! En vervolgens komt hij met wilde claims die zijn waarheid ondersteunen. ‘Het andere geluid’ heet dat dan. Daardoor lijkt het voor de kijkers thuis vaak alsof wetenschappers zich zwak verdedigen, terwijl wappies de wijsheid in pacht lijken te hebben.”

Maar veel wappies komen toch met bewijzen?

“Nee. Ze komen nooit met bewijzen, maar enkel met een anekdote, een incidenteel verhaal. Stel, jouw schoonmoeder vindt roken niet ongezond omdat haar opa 98 werd en rookte als een ketter. Wanneer ze dan meerdere anekdotes heeft gevonden die haar theorie onderschrijven (kijk, allemaal hoogbejaarden die hun hele leven hebben gerookt), dan beschouwt ze dat als bewijs. Maar het meervoud van ‘één anekdote’ is niet ‘bewijs’, maar simpelweg ‘meerdere anekdotes’. Hooguit kun je er een hypothese aan ophangen: zou het zo kunnen zijn dat...? Voor een wetenschapper is dat het startpunt van onderzoek. Maar jouw schoonmoeder ziet het als de finish. Zij beschouwt een reeks toevalligheden als bewijs. Tenminste, als het in haar straatje past.”

Waarom is de wetenschap dan niet wat stelliger?

“Wetenschap wordt stelliger naarmate de tijd vordert en de theorie overeind blijft. Kennis is altijd in ontwikkeling. Als wetenschapper wil je nieuwe kennis en inzichten toevoegen. Daarom zijn er zoveel hypotheses en voorlopige conclusies. Dat zie je bijvoorbeeld met corona. Tijdens de pandemie vroeg men keer op keer aan de wetenschap: is die nieuwe variant nu besmettelijker of niet? En: kunnen we nu wel of niet terug naar ons oude leventje? Geef eens eenduidig antwoord! En: mag de horeca nu open of niet? Maar alles was nieuw en dus werkte de wetenschap met wat we noemen ‘provisionele’, voorlopige, kennis. Je zou ook kunnen zeggen: de beste kennis die op dat moment voorhanden was.”

Wetenschappers spraken elkaar vaak tegen. Het ene onderzoek concludeerde dat genezen van corona de beste bescherming bood, terwijl het andere onderzoek meldde dat een vaccin juist beter was. Dat is toch raar?

“Als een wetenschappelijk gebied in ontwikkeling is, verschillen wetenschappers altijd van mening. Als wetenschapper vind ik dat alleen maar goed. Sterker nog, als alle virologen het direct met elkaar eens waren geweest, dan zou ik juist denken: ho, wacht eens even, gaat dit niet wat te snel? Natuurlijk wil de politiek nú weten: kan het nachtleven open of niet? Maar virologen willen, op basis van de beschikbare kennis, eerst alles in kaart brengen. Pas dan kan de beste beslissing worden genomen.”

Er wordt toch echt aan getwijfeld of virologen steeds de beste beslissing namen?

“Klopt. Want zijn er garanties? Nee.

Bij zo’n pandemie die twee jaar voortwoekert, moet je ervan uitgaan dat de kennis van de pandemie sterk in ontwikkeling is en dat daarom geregeld beslissingen genomen moeten worden die achteraf niet optimaal blijken te zijn. En de wetenschap kan ook de plank misslaan. Berucht is een aardbeving in Italië, in 2009. Seismologen hadden gezegd dat er weinig gevaar was voor bevingen in een bepaalde regio. Maar toen volgde toch een zware beving, waarbij driehonderd mensen om het leven kwamen. Een aantal seismologen is toen veroordeeld tot zes jaar cel, wat heel eng is. Seismologen kunnen natuurlijk nooit met honderd procent zekerheid voorspellen of er wel of niet een aardbeving komt. In hoger beroep werden ze uiteindelijk weer vrijgesproken. Mensen moeten wetenschappers niet zien als personen met een glazen bol. Sommige kwesties liggen nu eenmaal heel ingewikkeld en kennen tal van onzekerheden, zowel voor seismologen als voor virologen.

Maar hoe dan ook, als politicus zou ik duizendmaal liever een viroloog hebben die me de huidige, wetenschappelijk stand van zaken uitlegt, inclusief alle mitsen en maren, dan jouw schoonmoeder die zonder twijfel en onderbouwing roept: Gooi alles maar open, want ik ken genoeg mensen die corona hebben gehad en hooguit een dagje beroerd waren. Dat laatste geloof ik overigens graag, maar je kunt daarmee niet een land door een crisis manoeuvreren.”

Twijfelen wappies dan nooit?

“Het woord ‘twijfel’ komt niet voor in hun vocabulaire. Neem nu de zeespiegelstijging. Eerst beweerden tegenstanders dat er überhaupt geen stijging was. En toen dat niet meer verdedigbaar was, claimden ze dat de stijging niet door de mens komt. Leuk en aardig allemaal, maar dergelijke stellingnames voegen dus niets toe aan welke discussie dan ook.”

Heb jij problemen met wappiestandpunten?

“Ach, het is van alle tijden. Dankzij internet zijn ze heel luidruchtig aanwezig, want hoe mal je theorie ook is, je vindt altijd wel ergens op de wereld medestanders. Zelfs het idee dat de aarde plat is, kent vele gelovigen. Als wappie sta je er dus nooit alleen voor, je kunt altijd in verbinding komen met mensen die er net zo over denken. Stel dat jouw schoonmoeder vindt dat de maan is gemaakt van Zwitserse kaas. Ze zal altijd medestanders vinden, en dan voel je je gesterkt, want de mens is een kuddedier. Zie je wel, denkt jouw schoonmoeder dan bij zichzelf, mijn familie, de buren en collega’s verketteren mij, maar ík heb gelijk. Kijk maar, allemaal medestanders die net als ik begrijpen dat de maan is gemaakt van Zwitserse kaas. Vroeger stond zij moederziel alleen op een zeepkistje in het park en liep iedereen lachend langs haar heen. Nu heeft ze via internet ineens hordes medestanders. Fijn voor haar en ze mag natuurlijk zeggen wat ze wil. Maar ieder persoon heeft ook het recht om haar te negeren. En verwacht vooral niet dat wetenschappers de tijd en de zin hebben om serieus op alle mogelijke onzin in te gaan.”