Reconstructie: de moord op voorvechter van het vrije woord Theo van Gogh

Van alle vrijheden die we in Nederland hebben is de vrijheid van meningsuiting misschien wel ons grootste goed. Maar in de eerste jaren van het vorige decennium leidt juist dat in de wet opgenomen grondrecht tot twee van de meest schokkende moorden die ons land kent. Geconfronteerd met een maatschappij die tot op het bot verdeeld is in sociale en economische klassen door de kloof tussen arm en rijk, het al dan niet geloven in een god en welke godsdienst je aanhangt, komen mensen lijnrecht tegenover elkaar te staan. Het is links tegen rechts, populisme tegen fanatisme, gelovige tegen ongelovige, moslim tegen christen, wij tegen zij.

De Tweede Kamerverkiezingen van 2002 vormen een breekpunt, niet alleen in de politiek maar ook in de samenleving. Waar verschillen tussen mensen in het verleden met de mantel der liefde zijn bedekt en er vooral gehamerd wordt op overeenkomsten, doet in de aanloop naar de verkiezingen een nieuw fenomeen haar intrede: het rechts-populisme.

Leefbaar Nederland en de Lijst Pim Fortuyn, die door Pim Fortuyn is opgezet nadat hij bij de eerste partij is ontslagen omdat hij vindt dat artikel 1 van de grondwet (het antidiscriminatiebeginsel) eventueel moet worden afgeschaft, zegt op te komen voor ‘de gewone man’ en verzet zich tegen de heersende elite én de ‘islamisering van onze cultuur’. Nederland moet Nederland blijven en zichzelf niet steeds aanpassen aan mensen uit andere windstreken, die met hun gewoonten en geloof inbreuk doen op onze samenleving. De roep om de eigen identiteit voorop te stellen slaat aan in Nederland en op maandag 6 mei 2002 meldt de Volkskrant op basis van een opiniepeiling: ‘LPF grootste, Pim premier’.

Zover komt het niet, want diezelfde dag schiet de linkse extremist Volkert van der G. Fortuyn op het Mediapark in Hilversum dood. Het land is in shock, maar in plaats van de door Van der G. gehoopte reactie dat Nederlanders zich afzetten van het rechts-populisme, lijkt hij met zijn daad het tegenovergestelde te bereiken. De polarisatie zet door, niet alleen in de politiek waar VVD’er Geert Wilders uit die partij stapt en met succes zijn Partij voor de Vrijheid (PVV) opricht, maar ook in de maatschappij.

Op televisie halen bekende en minder bekende Nederlanders hard uit naar ‘anderen’ en moet het volgens hen afgelopen zijn met de politieke correctheid waar we al decennia onder gebukt gaan. De opkomst van de islam in Nederland en het beeld dat moslims een boek volgen – de Koran – met leuzen over het uit de weg ruimen van andersdenkenden en homoseksuelen maken dat de islam en moslims het verder moeten ontgelden. Diverse mensen waarschuwen voor het gevaar en de absurditeit van het naar de letter volgen van een eeuwenoud boek dat net als de Bijbel – eveneens niet mild voor homo’s en ‘anderen’ – vooral symbolisch van aard zou moeten zijn. Mensen als VVD-politica Ayaan Hirsi Ali en cabaretier Hans Teeuwen springen op de barricade, maar zeker ook filmregisseur, programmamaker en columnist Theo van Gogh die samen met Hirsi Ali in 2004 de korte film Submission maakt en daarin laat zien hoe de islam vrouwen onderdrukt.

Submission leidt tot veel onrust binnen de moslimgemeenschap, vooral ook omdat Van Gogh zich ook eerder al fel uitsprak tegen moslims: “Het zijn geitenneukers die autochtonen verachten en bespuwen en onze vrijheid haten.” Submission is voor een aantal radicale jonge moslims de druppel.

In het diepste geheim komt de groep, die door de Algemene Inlichtingen en VeiligheidsDienst (AIVD) de naam Hofstadgroep krijgt, bijeen in een woning in de Antheunisstraat in het Laakkwartier in Den Haag en in een huis in de Marianne Philipsstraat in Amsterdam-Slotervaart. Vanuit dat laatste huis vertrekt op de vroege ochtend van 2 november 2004 de 26-jarige Mohammed Bouyeri op zijn fiets richting de Linnaeusstraat in Amsterdam-Oost. Zijn doel: een einde maken aan het leven van Theo van Gogh.

Dorpsgek

Theodorus ‘Theo’ van Gogh komt op dinsdag 23 juli 1957 in Den Haag ter wereld als zoon van Anneke en Johan van Gogh, een kleinzoon van Theo van Gogh, de broer van kunstschilder Vincent van Gogh. Johan van Gogh noemt zijn zoon Theo, niet naar zijn opa maar naar zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog wegens verzetsactiviteiten geëxecuteerde broer Theodoor.

Na een bevoorrechte jeugd in Wassenaar en een afgebroken studie rechten in Amsterdam probeert Theo zich in te schrijven voor de Nederlandse Filmacademie. Zonder succes. Gedreven door zijn droom om als filmregisseur aan de slag te gaan maakt Van Gogh in 1981 met eigen middelen de film Luger met jeugdvriend Thom Hoffman in de hoofdrol als psychopaat die een zwakzinnig meisje gijzelt. De film is typisch Nederlands en zit vol controversiële scènes en niet per se functioneel bloot. Vooral de scènes waarin jonge poesjes in een wasmachine belanden en Hoffman een pistool in de vagina van een vrouw duwt maken de tongen los.

Luger krijgt dat jaar een eervolle vermelding tijdens de uitreiking van de Gouden Kalveren en gesteund door die aanmoediging stort Van Gogh zich vol op nieuwe projecten. Films als Terug naar Oegstgeest, Blind Date en Interview, zijn eigen praatprogramma op televisie Een Prettig Gesprek, zijn rubriek Theo van Gogh voor en na in de radioshow Ronflonflon en als columnist in kranten en tijdschriften als Het Parool, Vrij Nederland, Metro, Nieuwe Revu en Panorama. Als voorvechter van ‘het Vrije Woord’ zit Van Gogh nooit om een mening verlegen en wanneer hij mensen of bevolkingsgroepen wegzet als ‘idioten’, ‘geitenneukers’ of ‘de vijfde colonne’, kun je er gif op innemen dat anderen weer reageren.

De islam is een favoriet item. Zo claimt Van Gogh in een van zijn columns dat de profeet Mohammed op zijn minst een bedenkelijke reputatie heeft op het gebied van ‘kinderliefde’. “Als ik de Islam-deskundigen goed begrepen heb, was Aïsja negen toen ze de woestijn in werd genomen en werd uitgehuwelijkt aan een vieze oom die zich Mohammed noemde.” Moslimorganisaties reageren woedend op de teksten van Van Gogh, die daar zelf geen boodschap aan heeft, maar wel beseft dat hij een rol speelt in een escalatie van de onderlinge verstandhouding: “Mede dankzij mij zal de vijfde colonne van de geitenneukers in een wanhopige schreeuw om respect uw en mijn kinderen met gifgas, ziektes en atoombommen bestoken.”

Vrienden en kennissen manen hem regelmatig om zijn toon te matigen, maar ook daar heeft Theo geen boodschap aan. “Ik mag dat toch zeggen? Van de wet mag dat,” zegt hij dan met grote ogen van verbazing. Angst dat hij zelf ooit doelwit wordt van iemand die besluit hem het vrije woord te ontnemen en voorgoed het zwijgen oplegt heeft hij nooit gehad: “Ik ben de dorpsgek, die doen ze niets.”

En dus fietst hij die fatale dinsdagochtend nietsvermoedend van zijn huis in de Pythagorasstraat over de Linnaeusstraat richting zijn werk...

Afgeslacht

Een bewakingscamera op de Linnaeusstraat registreert hoe Van Gogh kort na half negen ’s ochtends voorbij rijdt. Zijn fiets is klein voor een man met zijn tonnetjesronde postuur, aan het stuur hangt een mandje. De route die Van Gogh aflegt neemt hij dagelijks, altijd rond dezelfde tijd. Bij het spoorviaduct staat een man met zijn fiets in de hand hem op te wachten. Een dag eerder stond hij ook al op dezelfde plek, net als een aantal keren in de weken daarvoor. Van Gogh fietst op zijn gemak onder de tunnel door en zet koers naar filmmaatschappij Column bij de Houthavens in Amsterdam. Vlak voor het stadskantoor duikt de op zijn fiets gestapte Bouyeri plots naast Van Gogh op en geeft hem een duw tegen zijn schouder, waarop Theo verrast opkijkt. Uit zijn rechter jaszak haalt hij een HS-2000 vuurwapen tevoorschijn dat hij van een ander lid van de Hofstadgroep heeft gekregen en begint op Van Gogh te schieten. Hij raakt hem meerdere keren. Eén kogel treft een andere verkeersdeelnemer die daar loopt.

Van Gogh valt zwaargewond van zijn fiets, maar staat vlug op en rent in pure doodsangst over het zebrapad naar de overkant van de straat. Hij schreeuwt nog: “We kunnen er toch over praten? Doe het niet! Doe het niet!” maar Bouyeri is een man met een missie en laat zich door niets of niemand tegenhouden. Hij rent achter de vluchtende Van Gogh aan en blijft kogels op hem afvuren. Dat het spitsuur is op de Linnaeusstraat en het er barst van de mensen deert hem niets en hij blijft schieten op zijn doelwit, die aan de overkant van de straat op het fietspad in elkaar zakt. Staand boven zijn roerloos liggende slachtoffer vuurt Bouyeri op nog geen meter afstand twee kogels in executiestijl af.

In totaal wordt Van Gogh geraakt door zeven kogels. Bouyeri schopt vervolgens eerst twee keer tegen het lichaam om zeker te zijn dat Van Gogh dood is en probeert hem vervolgens met een mes te onthoofden. Tot tweemaal toe snijdt hij hem de keel door, maar het lukt niet het hoofd van de romp te scheiden. Hierop legt hij een brief – een dreigbrief voor Ayaan Hirsi Ali – op Van Goghs borst en steekt deze met een mes vast in zijn doelwit. Een 19-jarige jongen op weg naar de coffeeshop aan de overkant van de straat maakt met zijn mobieltje een foto van het afgeslachte lichaam van Van Gogh (die hij vervolgens voor een fors bedrag verkoopt aan De Telegraaf, dat de volgende dag op de voorpagina de afbeelding toont met het woord ‘AFGESLACHT’ in chocoladeletters).

Kort na de moord vlucht Bouyeri naar het Oosterpark, waar hij met het wapen in de hand een gesprek heeft met een voorbijganger:

Bouyeri: “Wat kijk je?”

Voorbijganger: “Dit kun je toch niet maken.”

Bouyeri: “Dat kan ik wel, waarom niet. Hij heeft het er naar gemaakt.”

Voorbijganger: “Dit kan toch niet. Dit kan je toch niet maken.”

Bouyeri: “Dat kan ik wel en dan weten jullie ook wat je te wachten staat.”

Wanneer de passant ziet dat Bouyeri een nieuwe patroonclip in zijn vuurwapen stopt, fietst deze gauw weg. Bouyeri rent het Oosterpark in richting de Mauritskade, maar eenmaal daar ziet hij zich omsingeld door agenten. Niet van plan om zich zonder gevecht gewonnen te geven en in de hoop om in het vuurgevecht om het leven te komen en als martelaar in het paradijs zijn 72 maagden te kunnen claimen, opent hij het vuur op de politie. Hij schiet zeker tien keer, de agenten lossen elf schoten. Eén kogel treft Bouyeri in zijn linkerbeen.

Hij zakt ineen en wordt in de boeien geslagen. Wanneer agenten hem fouilleren, vinden ze een afscheidsbrief “Je hebt geluk dat ze je niet hebben doodgeschoten,” zegt een lid van het arrestatieteam nog. Bouyeri kijkt hem beteuterd aan: “Dat was juist de bedoeling.”

Net als twee jaar eerder na de moord op Fortuyn is Nederland opnieuw in shock. Weer een daad van terreur en ditmaal één met een moslimextremistische achtergrond. Ook collega’s en vrienden van Van Gogh als Theodor Holman, Hans Teeuwen en Katja Schuurman reageren geschokt en woedend, maar geven in emotionele toespraken aan dat het vrije woord altijd zal blijven bestaan. Lieuwe, de dan 13-jarige zoon van Van Gogh, heeft daar allemaal weinig aan. Het vrije woord waar zijn vader zich sterk voor maakte en uiteindelijk zelfs ongewild martelaar voor werd is er misschien nog. Maar hij is wel zijn vader voor altijd kwijt.

Terwijl allochtone én autochtone organisaties oproepen om de kalmte te bewaren, zoekt de politie verder naar mogelijke handlangers van Bouyeri. Een week na de moord op Theo van Gogh arresteert de politie in Den Haag na een belegering van de woning in het Laakkwartier twee andere leden van de Hofstadgroep. Deze Ismail A. en Jason W. zouden van plan zijn geweest om Hirsi Ali en Geert Wilders op vergelijkbare wijze te doden. Ze kunnen niet met de moord op Van Gogh in verband worden gebracht, maar omdat bij de belegering door de mannen een handgranaat naar de agenten is gegooid en drie politiemannen gewond raken, krijgen Ismail A. en Jason W. respectievelijk 13 en 15 jaar cel opgelegd.

In de weken en maanden hierna arresteert de politie nog elf andere jonge mannen van voornamelijk Marokkaanse komaf op verdenking van het plannen van terroristische activiteiten. Een van de andere leiders van de groep, Samir A., krijgt in 2006 negen jaar cel opgelegd.

‘Ik heb me laten leiden door de wet die mij opdraagt om iedereen die Allah en de profeet beledigt zijn kop eraf te hakken’

Mohammed Bouyeri raakt niet levensgevaarlijk gewond door het schot in zijn been en kan terechtstaan voor zijn daden. Op dinsdag 26 juni 2005 veroordeelt de Amsterdamse rechtbank hem tot een levenslange gevangenisstraf voor de moord met terroristisch oogmerk op Theo van Gogh. Spijt heeft de zwijgzame Bouyeri na zijn daad nooit getoond: “Ik heb me laten leiden door de wet die mij opdraagt om iedereen die Allah en de profeet beledigt zijn kop eraf te hakken. Als het moest zou ik het weer doen.”

Die kans zal hij evenwel nooit krijgen. Tot zijn dood zal hij in de Extra Beveiligde Inrichting (EBI) in Vught zijn dagen slijten. Van Goghs zoon Lieuwe spreekt zich tot de dag van vandaag liever niet uit over de dood van zijn vader of over diens moordenaar, maar zegt in 2014 in een zeldzaam interview met Vrij Nederland wel dat hij hoopt dat “die lafaard in het paradijs in plaats van 72 maagden 72 bloed-irritante Pokémon verzamelende jongetjes aantreft die hem tot in de eeuwigheid gezelschap houden.” Een passende straf, zo zou zijn vader vast ook gevonden hebben.