Verraderlijke slangenbeten - Pas op! Giftig!

Slangen zijn niet de meest populaire dieren op aarde. De naam is afgeleid van het Latijnse woord serpentes, wat letterlijk ‘kruipenden’ betekent. Dat zegt al genoeg. Slangen bijten je, proberen je te wurgen of ze bieden een verboden appeltje. Daarbij hebben ze geen ledematen en ook geen oogleden (alleen een doorzichtig vlies), waar de slang zijn bijna spreekwoordelijk hypnotiserende blik aan te danken heeft. In films, boeken en verhalen staan slangen bijna altijd gelijk aan het kwaad. In de Bijbel verschijnt de duivel als slang en zelfs als er een slang voorkomt in de tekenfilm is dat vrijwel steevast in de rol van slechterik. Ze ademen door hun neus en ruiken met hun tong, wat de reden is dat ze vaak die tong uitsteken, het zogenaamde ‘tongelen’.

70 procent giftig

Maar dat we slangen niet niet zo aardig vinden, heeft meestal een andere reden. Wie gebeten wordt door een slang, kan dat met de dood bekopen. Dat maakt een dier er niet populairder op. Van de 3600 verschillende soorten slangen die bekend zijn, is ongeveer 70 procent giftig. En 15 procent van die 3600 (rond de 500 dus) kunnen dodelijk zijn voor de mens. Er zijn andere dieren die ook dodelijk kunnen zijn, zoals de krokodil of leeuw, maar die kunnen zich niet verbergen in vuisthoog gras, de rand van een toiletpot of de la van een kast. Slangen wel. Dat maakt ze moeilijker te ontlopen en een groter gevaar. En enger. In Nederland hebben we echter weinig te vrezen. Hier komt slechts één giftige slangensoort voor: de adder.

En die zit zelden in een la. Slangengif is een ingewikkeld goedje. Soms zitten er wel tot honderd verschillende stoffen in. Het gif van de cobra bijvoorbeeld bestaat uit 73 verschillende stofjes. Kortom, in sommige slangen zit een klein laboratoriumpje. De gifklieren bij slangen ontstonden ooit door een afwijking aan de speekselklieren. Door die afwijking produceerden ze giftige stoffen.

Dat gif bleek echter een prima wapen te zijn en verhoogde de kans te overleven voor de slang.

En wanneer prooien beter bestand bleken tegen een bepaald soort gif, hadden de slangen met dat gif een mindere kans te overleven. Dus overleefden steeds vooral de giftigste slangen, terwijl het gif zich ook bleef ontwikkelen doordat er gaandeweg steeds wel weer een nieuw stofje bijkwam. Zo werd de slang langzaamaan dus steeds giftiger.

Tim Friede heeft zichzelf inmiddels zevenhonder keer met gif geïnjecteerd en door tweehonderd slangen laten bijten, maar leeft nog steeds

Antigifproject

Maar toch, je kunt er aan wennen, dat gif. Om te bewijzen dat gewenning een rol kan spelen in de ontwikkeling van gif en de reactie erop legde de Amerikaan Tim Friede zichzelf een missie op. Hij injecteerde zichzelf jarenlang met steeds grotere doses slangengif. Gaandeweg werd hij immuun en kon hij zelfs de beet van een zwarte mamba overleven. Hij heeft zichzelf inmiddels zevenhonderd keer met gif geïnjecteerd en door tweehonderd slangen laten bijten, maar leeft nog steeds.

Hij wordt ook wel ‘The Human Antivenom Project’ genoemd: het menselijke antigifproject.

Overigens is slangengif niet alleen maar slecht nieuws. In juli dit jaar bijvoorbeeld haalde het Leidse biotechbedrijf 32 miljoen binnen om een medicijn te ontwikkelen dat ernstige bloedingen moet kunnen voorkomen. Het medicijn  is geïnspireerd op het gif van de bruine slang dat het bloed doet stollen. Slangengif – en ook andere soorten dierengif trouwens – heeft wel vaker gediend als basis of inspiratie voor geneesmiddelen. Een middel tegen hoge bloeddruk en hartfalen is bijvoorbeeld ook gebaseerd op slangengif, in dit geval dat van de groefkopadder. Maar een geneesmiddel baseren op een gif blijft natuurlijk geheel andere koek dan gebeten worden door een slang. Alleen al als het om de hoeveelheid gif gaat die je binnenkrijgt.

Afrika is niet het continent met de meest giftige slangen (zie kader), maar is wel een van de grootste probleemgebieden als het om slangenbeten gaat. Reden: mensen wonen er vaak afgelegen, wonen dichtbij of in de wildernis, hebben te maken met een doorgaans slechte infrastructuur, terwijl niet zelden er onvoldoende of zelfs geen vaccins tegen de diverse soorten gif aanwezig zijn. Het maakt een slangenbeet in Afrika dodelijker dan elders op de wereld. Daarom heeft de World Health Organisation in haar ambitieuze streven het aantal doden door slangenbeten nog voor 2030 te halveren vooral ingezet op Afrika.

Wie in Swaziland een slang in zijn huis denkt te zien, volgt steevast dezelfde procedure: maken dat je wegkomt, deur op slot en de witte heks bellen

De witte heks

Thea Litschka uit Swaziland speelde een voorname rol in het opstellen van deze plannen. Ze wordt in haar thuisland ook wel ‘de witte heks’ genoemd. Ooit hielp ze haar zoontje bij het maken van een spreekbeurt over slangen en raakte hierdoor gefascineerd door de dieren. Ze nam zelf slangen in huis en begon ze te bestuderen. Geschrokken als ze was door de verhalen over hoeveel mensen wel niet stierven of ernstig gewond raakten door slangenbeten, probeerde ze uit te vinden hoe slangenbeten beter voorkomen of genezen konden worden. Gaandeweg leerde ze ook steeds beter hoe ze de dieren kon vangen. Wie in Swaziland een slang in zijn huis denkt te zien, volgt steevast dezelfde procedure: maken dat je wegkomt, deur op slot en Thea bellen. Vervolgens komt zij, of een van haar helpers, zo snel mogelijk langs om de slang te zoeken en eventueel te vangen. Zonder ze daarbij overigens pijn te doen.

Volgens Thea redt ze ‘mensen van slangen, maar ook slangen van mensen’. Ze vangt de slangen soms op in haar eigen opvangcentrum, of ze zet ze uit in de natuur. Voor het vangen heeft ze een vrijbrief  van de regering. Want normaliter staat op het vangen van sommige slangensoorten die zijn aangemerkt als beschermde diersoorten, een fikse boete. Litschka ‘melkt’ de slangen ook. Met het gif dat ze zo verzamelt, kan gewerkt worden aan nieuwe en betere vaccins. Ze maakt ook pakketten die eerste hulp kunnen bieden bij een slangenbeet en deelt deze uit aan bedrijven of in dorpen.

Haar kennis en kunde wordt inmiddels zelfs internationaal geprezen. Geen wonder dus dat haar hulp al snel door steeds meer mensen in werd geroepen. Zowel om slangen te vangen die mensen in hun huis aantroffen, als ook om slangenbeten te behandelen.

Omdat ook een white witch maar op één plek tegelijk kan zijn, leidde ze inmiddels al veertig ‘slangenvangers’ op. Hoewel Thea zichzelf heeft opgeleid, geeft ze tegenwoordig zelfs cursussen en workshops aan ziekenhuispersoneel en doktoren. En aan lokale medicijnmannen, omdat die vaak de eersten zijn die een door een slang gebeten dorpsgenoot te zien krijgen. Haar kennis is zelfs zo groot en wordt dusdanig gerespecteerd dat jaarlijks experts vanuit de hele wereld haar conferenties en bijeenkomsten bezoeken. Er is, vooral dankzij haar inspanningen, dan ook al aardig wat progressie geboekt in Swaziland. Al blijft er nog veel werk te verzetten om het aantal doden voor 2030 te halveren, zoals de WHO nastreeft. Nog altijd is er in Afrika bijvoorbeeld een tekort aan vaccins. Daar kan zelfs Thea niets aan veranderen. Bovendien zijn niet alle vaccins nog even werkzaam als voorheen.

Het vaccin tegen de beet van een cobra stamt bijvoorbeeld uit 1970. Maar de cobra heeft zijn gif inmiddels weer een beetje aangepast, zodat het vaccin niet meer zo goed werkt. Met name de spugende cobra uit Mozambique maakt veel slachtoffers. Het is een van de meest giftige slangen in Afrika en hij bijt niet alleen, maar kan zijn gif ook met grote nauwkeurigheid op een slachtoffer spugen. Dat spuug is vaak niet dodelijk, maar zorgt wel voor ernstige verminkingen en levert, als het in de ogen belandt, vrijwel altijd blindheid op.

Slang thuis

Voor wie ondanks de gevaren van slangenbeten toch nog serieus een slang als huisdier zou willen hebben, zijn er enkele vrij vriendelijke en ongevaarlijke soorten. De korenslang bijvoorbeeld laat zich vrij eenvoudig temmen en vindt het best fijn om te worden vastgehouden. Ook de kousenbandslang is best een sympathiek baasje. Maar slangen zijn solitaire wezens, die – op een enkele uitzondering na – alleen in de paringstijd gezelschap zoeken. Dus een band opbouwen met een slang, mocht je dat al willen, zit er doorgaans niet in.

Van heel giftig tot ontzettend giftig

Giftige slangen komen met name voor in Australië, Afrika en Zuidoost-Azië. Voor Australiërs dreigt daarbij het meeste gevaar. Liefst drie van de meest giftige slangen ter wereld komen daar voor. Een beet van de in Australië voorkomende inlandtaipan bevat bijvoorbeeld genoeg zenuwgif om honderd mensen of 250.000 muizen te doden. En deze giftigste slang ter wereld bijt dan ook nog eens vaak wel zeven keer, wat zeer ongebruikelijk is voor een gifslang. Het gif van deze slang blokkeert de zenuwprikkels, waardoor spieren verlamd raken, en aangezien het hart ook een spier is... De op een na giftigste slang leeft ook down under: de bruine slang. Voornaamste gevaar van deze giftige jongen is zijn enorme agressiviteit. Waar de meeste slangen alleen aanvallen om een prooi te vangen of zich te verdedigen, zijn van de bruine slang ook gevallen bekend waar hij slapende mensen aanvalt. Bovendien is hij erg snel en leeft hij graag in dichtbevolkte gebieden.

De ook in Australië voorkomende taipan, de op drie na giftigste slang ter wereld, heeft een beet die zonder tegengif 100 procent dodelijk is. Dat tegengif was er uiteraard nog niet toen slangenexpert Kevin Budden in 1950 de eerste levende taipan wist te vangen, maar daar niet lang van kon genieten. Hij werd namelijk gebeten en overleed. Het gif in zijn lichaam leidde echter wel richting een tegengif, dat vijf jaar later beschikbaar was.

De Maleise krait is de op twee na giftigste slang en komt voor in Zuidoost-Azie.

De helft van de mensen die door deze slang gebeten wordt, sterft - zelfs na het toedienen van antigif. Zijn gif verlamt het slachtoffer, die vervolgens meestal stikt.

De zwarte mamba staat op plek vijf van de giftigste slangen ter wereld en komt voor in Centraal- en Zuid-Afrika.

Het is de snelste slang ter wereld. Hij haalt de twintig kilometer per uur. En hij kan in korte tijd wel twaalf keer bijten en spuit zodoende ongehoord veel gif in zijn prooi. Omdat deze slang liefst 4,5 meter lang is en zich kan oprichten van de grond, kan hij een volwassen mens zelfs in het gezicht of bovenlichaam bijten. Daardoor komt zijn gif nog sneller in de buurt van de vitale organen. Niet voor niets heeft de zwarte mamba als bijnaam the seven step snake. Na een beet zou je nog maar zeven passen kunnen zetten voor je dood neervalt.