Panorama kijkt rond in de ‘feestbajes’ van Zaanstad - 'Binnen beginnen om buiten te blijven'

"Ik ken alleen de straat. En op straat gelden criminele wetten. Die zijn duidelijk.

Het is oog om oog, tand om tand. Je krijgt zoveel euro om iemand om te leggen en een lager bedrag om iemand in zijn knieschijven te schieten. Dat gold voor mij als duidelijkheid.”

Aan het woord is de 21-jarige gedetineerde F. Hij zit een gevangenisstraf uit in cluster Zuid in JC Zaanstad.

Het is er nieuw, het is er groot, het is er licht en het is er schoon. Het Justitieel Complex (JC) in Zaanstad. Ofwel de ‘Zaanbajes’ in de gevangenenmond. Een van de grootste gevangenissen van Nederland met maar liefst 68.000 vierkante meter oppervlakte, maar ook de modernste bajes van Europa. Vier jaar geleden is deze gevangenis gebouwd ter vervanging van de Bijlmerbajes in Amsterdam en De Koepel in Haarlem. Zonder plattegrond verdwaal je heel makkelijk in de wirwar van lange, betonnen gangen. De bajes is onderverdeeld in vijf clusters: Oost, West, Zuid en Noord. Er is ook een Penitentiair Psychiatrisch Centrum (PPC) gevestigd. In totaal is er plaats voor bijna duizend gedetineerden vanaf 18 jaar in het Huis van Bewaring (in afwachting van hun straf) of de gevangenis (na een door de rechter opgelegde straf).

Potten Nutella

De cellen zijn klein, ongeveer 12 vierkante meter, die je niet eens voor jezelf hebt. Twee gedetineerden delen een cel, enkele uitzonderingen daargelaten. Er is een stapelbed, dus de vraag is wie er boven en wie er beneden mag slapen. Er is een raam dat niet open kan en twee planken die, zo valt op, vooral gebruikt worden om etenswaar op te zetten. Met name potten Nutella zijn erg populair in de bajes. Elke cel heeft een eigen douche. Om toch nog een beetje privacy te hebben tijdens het douchen, hebben de meeste gedetineerden op ingenieuze wijze twee vuilniszakken aan elkaar geplakt die inkijk tegen moeten gaan.

Er is een hoop veranderd in het gevangeniswezen de laatste jaren. Sinds 2012 staan alle activiteiten binnen de muren in het teken van re-integratie in de samenleving.

JC Zaanstad is een van de gevangenissen waar dit heel erg als norm verheven wordt. In de bajes van vroeger waren gedetineerden de hele dag aan het tafeltennissen of aan het kaarten. Er werd minder dan nu ondernomen om gedetineerden te motiveren om te werken aan hun toekomst. “Nadat je je straf had uitgezeten, stond je met een blauwe plastic tas met je persoonlijke spullen weer buiten,” zegt Simone, projectmedewerker in JC Zaanstad. “Zonder diploma’s, geen zicht op werk en geen inkomsten. Die zien we over een paar maanden weer terug, zeiden we dan tegen elkaar. Nu is dat anders: vanaf dag één dat iemand hier binnenkomt, gaat diegene onder begeleiding direct werken aan een normale toekomst na zijn vrijlating: schulden afbetalen, wonen en dagbesteding. Binnen beginnen om buiten te blijven, is de slogan die wij hier hanteren.”

‘Ze hebben te veel naar videoclips van rappers of naar pornofilms gekeken en denken dat dat het echte leven is’

Top 600

Hier zitten veelplegers die high impact-crimes plegen en veel overlast bezorgen in het land. Sommigen staan in de zogenoemde Top 600 die in 2011 in het leven werd geroepen door de Amsterdamse burgemeester Van der Laan. High impact-crimes zijn onder andere woninginbraken, straatroven en overvallen, maar ook drugs gerelateerde misdaad behoort daartoe. Marcel is bewaarder in cluster Zuid waar jongens uit de Top 600 opgesloten zitten. “Deze jongens vereisen een andere benadering,” zo vertelt hij.

“Sommigen kunnen nog niet eens schrijven. Ze hebben vaak een laag IQ en zijn dus zwakbegaafd. Ze zijn gewend om op een makkelijke manier snel geld te verdienen. Je ziet ze hier ook allemaal binnenkomen in dure Armani-trainings-pakken, die al snel 1200 euro kosten. Deze jongens leven in een droomwereld, een MTV-wereld.

Ze hebben te veel naar videoclips van rappers of naar pornofilms gekeken en denken dat dat het echte leven is. Hun beeld van hoe je met vrouwen moet omgaan, staat daardoor ver verwijderd van de realiteit. Er is daarom een interventie (een praatgroep, red.) in het leven geroepen: respectvol omgaan met vrouwen.”

Naast dat Marcel bewaarder is, is hij ook mentor van de jongens.

Hij voert gesprekken met ze waarbij de grote vraagstukken van het leven aan bod komen. “Weet je wat zo raar is: ze hebben allemaal dezelfde droom: huisje, boompje, beestje. Alleen, als je eenmaal weer buiten staat, moet je wel bereid zijn om de wekker vroeg te zetten om naar je werk te gaan voor 1000 euro per maand. Niet terugvallen in de criminaliteit!” Sinds een paar jaar is het mogelijk om vanuit detentie een BGG te krijgen, een Bewijs van Goed Gedrag. Deze kan worden uitgegeven als iemand certificaten heeft behaald en zich goed heeft gedragen en dus overhandigd kan worden aan een toekomstige werkgever.

Nog nooit gewerkt

Hoe ziet een dag eruit in een gevangenis en hoe bereiden gedetineerden zich zo goed mogelijk voor op een toekomst buiten de muren? Stap één is structuur aanbrengen in je leven. Daar wordt in deze bajes de basis voor gelegd. De gedetineerden kunnen kiezen uit een ochtend- of middagprogramma bestaande uit arbeid van vier uur. Er zijn 24 gigantische werkzalen op de begane grond waar de arbeid plaatsvindt. Afhankelijk van de ambitie van de gedetineerde kunnen deze werkzaamheden uiteenlopen van lakens wassen in de wasserette of ouderwets wasknijpers in elkaar zetten tot het leren van een écht ambacht.

Mary, plaatsvervangend hoofd arbeid, legt uit: “We hebben hier een levensmiddelenwinkel waar je kan werken en tegelijkertijd je sociale hygiëne-papieren kan halen. Ook hebben we een patisserie (‘cookie van eigen deegh’) waar onder begeleiding van een bakker appeltaarten, boterkoeken en brownies worden gemaakt die ‘buiten’ in bakkerijen wordt verkocht. Maar er is ook een koffiebranderij (‘zuivere koffie’) waar de gedetineerden worden opgeleid tot barista. In de bouwzaal (‘future builders’) leren ze de basisvaardigheden van renovatiewerkzaamheden of kunnen ze hun heftruckdiploma halen.”

De bajes werkt samen met een overkoepelende organisatie die deze jongens zodra ze vrijkomen, aan een betaalde baan helpt in bijvoorbeeld de bouw, in een bakkerij of in een koffietent. Erwin is een van de arbeidsmedewerkers.

“Ik leer ze de basisbeginselen van werken. Op tijd komen, discipline, hoe werk je samen of hoe werk je zelfstandig. Dat is voor sommigen al een hele uitdaging. Er zijn erbij die nog nooit hebben gewerkt of een normale baan hebben gehad.” Naast het arbeidsblok zijn er twee andere trajecten binnen JC Zaanstad: onderwijs en re-integratie. Dat is ook weer een aparte vleugel binnen het gigantische complex ingericht met klaslokalen, een bibliotheek en een computerlokaal. De gedetineerden lopen zelf van het ene naar het andere lokaal en maken hun eigen afspraken. Kurt is daar een van de docenten. “Ik geef basisonderwijs Nederlandse taal, rekenen en een beetje Engels. Ik geef ook vakgerichte trainingen zoals transport of magazijnmedewerker in de bouw of in de logistiek. De gedetineerden halen dan certificaten die ze kunnen overhandigen als ze gaan solliciteren. Voor sommigen is het überhaupt de eerste keer dat ze een diploma of certificaat halen. Dat is een enorme omslag. Ze komen vaak uit een omgeving waar die stimulans er nooit is geweest. Het zijn kleine stapjes die je zet met iemand. Er zitten er ook tussen die zeggen dat ze de baas van Shell of de NS willen worden. Tja, dan zullen we toch echt even met elkaar om de tafel moeten voor een goed gesprek.”

De directeur: ‘Het blijft een kat-en-muisspel. De gedetineerden hebben alle tijd om te kijken waar ze spullen kunnen verstoppen’

Beperkt toegang tot internet

Later in de ochtend is het tijd voor het spreekuur op het re-integratie-centrum (RIC) waar gedetineerden praktische zaken kunnen regelen. Een groepje jongens zit achter de computer en wordt begeleid door een student criminologie, die stage loopt in de bajes. Op de computers is beperkt toegang tot internet: hier kan een gedetineerde verzekeringen afsluiten, inschrijven op een site als Woningnet of krijgt hij hulp bij het maken van een cv of een sollicitatiebrief. Ook kan een gedetineerde samen met de stagebegeleider bellen met het CJIB om een betalingsregeling te treffen voor zijn schulden.

Simone, projectmedewerker van JC Zaanstad, is trots op al die verschillende projecten binnen de bajes, zoals de Peter Faber Stichting (zie kader): “Al die projecten zijn belangrijk binnen het JC Zaanstad. Je ziet dat gedetineerden aandachtig luisteren en ook hun verhaal kwijt kunnen. Als ze weer terug zijn op de afdeling, merk je dat er een rustige sfeer hangt en dat ze erover na praten. Ze zijn trots op wat ze gedaan hebben. Wat we nog missen hier qua workshops? Ik denk dat heel veel jongens iets willen doen aan hun softdrugsverslaving. We zijn nu aan het kijken of we daar een goed en gemotiveerd project voor kunnen gaan draaien.”

Bewaarder Marcel vult aan: “In JC Zaanstad is drugsgebruik ten strengste verboden, toch weten gedetineerden dit naar binnen te smokkelen door bezoek of door pakketjes die over de gevangenismuur worden gegooid. Elke maand moeten gedetineerden een urinetest doen. Slaat die positief aan, dan mogen ze vijf dagen hun cel niet uit en geen gebruikmaken van de televisie. Dan is alleen het dagelijkse uurtje per dag luchten geoorloofd. Na drie keer een positieve urinetest, moeten ze naar de isoleercel, de iso. We hebben hier een jongen zitten die om de haverklap in de iso zat omdat er weer telefoons of drugs naar binnen waren gesmokkeld. Nu hebben we hem verantwoordelijkheid gegeven. Hij is nu hoofd reiniging op de afdeling en sindsdien loopt hij als een treintje.”

Feestbajes

JC Zaanstad komt de laatste tijd regelmatig negatief in het nieuws: als de feestbajes waar van alles zou kunnen en alles mag. Met binnengesmokkelde telefoontjes zijn filmpjes gemaakt en gelekt naar De Telegraaf. Daarop is te zien dat gedetineerden aan het blowen zijn en dansen op harde muziek. Ook zouden er ernstige bedreigingen geuit zijn tegen een of meerdere personeelsleden.

Obe Veldman is sinds anderhalf jaar vestigingsdirecteur van JC Zaanstad. Hiervoor was hij 26 jaar directeur van de penitentiaire inrichtingen, afwisselend in Lelystad, Leeuwarden en Veenhuizen. Veldman is onder meer verantwoordelijk voor de orde en veiligheid binnen de gevangenismuren. Hij zegt zich door de negatieve beeldvorming van zijn gevangenis in de media niet te veel te laten afleiden. “Die term feestbajes wordt continu herhaald. Dan kom je er ook weer moeilijk vanaf. Het heeft geen zin om me ertegen te verzetten of voortdurend te roepen dat dit niet zo is. De geweldsincidenten richting personeel die er zijn geweest, mogen wat mij betreft juist in de krant, dat is namelijk heel ernstig en heftig voor de medewerkers. En laat zien hoe moeilijk het werk is wat mijn medewerkers doen. Laat ik het zo zeggen: als je in een bajes werkt, zijn daar risico’s aan verbonden.

It’s part of the job. Dat weet je van tevoren. We doen er uiteraard alles aan om het te voorkomen, maar het lukt niet altijd.”

Zo was er een paar maanden geleden een complete lockdown in het JC Zaanstad. Iedereen moest op zijn cel blijven. “Ja dat klopt,” zegt directeur Veldman. “Er was een vermoeden dat er een wapen binnen zou zijn. Ik ervaar dat niet per se als iets negatiefs als dat in de media komt. Maar als de algemene opinie is dat zoiets absoluut niet mag gebeuren, dan kunnen we beter het hele gevangeniswezen afschaffen. Er is namelijk altijd een kans dat zoiets voorkomt, maar dan ondernemen we de juiste acties want daar zijn we op getraind. Het blijft een kat-en-muisspel. De gedetineerden hebben alle tijd om te kijken waar ze toch nog iets kunnen verstoppen. Dat is een voortdurend veiligheidsproces waar we met z’n allen hard aan werken door onaangekondigde controles te doen, bezoek te controleren, cel-inspecties te houden en nog veel meer. Het JC Zaanstad is een nieuwe inrichting, dus gaandeweg kom je erachter wat de verstopplekken zijn. Maar laat ik over één ding duidelijk zijn: ik wil geen drugs, mobiele telefoons en laat staan een wapen vinden. Het is daarom ook belangrijk dat er een goede, professionele verstandhouding is tussen de medewerkers en de gedetineerden. Niet te close. Maar goed genoeg om te weten wat er leeft, of iemand misschien onder druk wordt gezet door een medegedetineerde, of dat een gedetineerde iets van plan is.”

Wegens privacy-overwegingen zijn sommige namen van gedetineerden afgekort of andere initialen gegeven.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk in de Panorama van 15 april 2020. Wil je meer informatie over JC Zaanstad? Lees verder op Blendle.