Terrorist, verward of allebei?

Op donderdagavond 29 januari 2015 zitten ruim een miljoen Nederlanders rond 20.00 uur tevergeefs op het NOS Journaal te wachten. Na enige tijd komt er iets geheel anders op het scherm: een jongeman die zwaaiend met een (speelgoed)pistool de studio gekaapt heeft om live in de uitzending zijn brief voor te lezen. De keurig in zwart pak gestoken student Tarik Z. (19) heeft een belangrijke boodschap: hij wil de natie waarschuwen voor de manipulatieve macht van de NOS. Resultaat: geen nieuwsuitzending en weerbericht, maar wel een spannend verslag van een gijzeling, met in de slotfase een student die door de politie tot overgave gedwongen wordt.

De Syriër Malek F. (32) wordt op zaterdag 5 mei 2018 terwijl hij ‘Allahoe akbar’ schreeuwt door de politie neergeschoten nadat hij drie mensen op het Johanna Westerdijkplein in Den Haag met een mes heeft aangevallen. Het wordt als een terroristische aanslag aangemerkt.

In hetzelfde jaar steekt de uit Duitsland afkomstige Afghaanse Jawed S. (19), wiens asielaanvraag een jaar eerder is afgewezen, op station Amsterdam Centraal twee toeristen neer. En op 18 maart 2019 wordt Nederland opgeschrikt door de Turks-Nederlandse tramschutter Gökmen T. (37). Er vallen uiteindelijk vier dodelijke slachtoffers.

Ongelovigen naar de hel

Het is maar een greep uit aanslagen die in Nederland gepleegd zijn door betrekkelijk jonge mannen. Maar telkens weer rijst de vraag: gaat het nou om verwarde mannen of gerichte (terreur)aanslagen? Laten we beginnen met het laatste: wat is een terreuraanslag? Volgens terrorismeexpert Beatrice de Graaf kun je spreken van terreurdaad als iemand ‘de samenleving wil ontwrichten vanuit ideologische motieven met een actie die gericht is op meer mensen dan alleen het slachtoffer, om daarmee een deel van de bevolking schrik aan te jagen’. Een definitie die ook door de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid gebruikt wordt.

Nu we dit weten dringt de volgende vraag zich op: wat zijn de ideologische motieven en wie zijn dan de beoogde slachtoffers van de genoemde aanslagplegers?

Bij de van oorsprong uit Egypte afkomstige Tarik Z. kun je je zelfs afvragen wie hij met zijn actie nou eigenlijk gijzelt: de gehele NOS-redactie met haar – in zijn ogen – grootschalige onbetrouwbare berichtgevingen of de trouwe kijkers die zich volgens hem massaal laten brainwashen? Om zijn NOS-kaping nog enig gewicht te geven, claimt hij dat hij deel uitmaakt van een hackerscollectief en zelfs ingehuurd is door inlichtingendiensten. Zijn ‘politieke actie’ levert gelukkig geen gewonden en doden op. Maar is hij in zijn missie geslaagd om de samenleving te ontwrichten vanuit politiek-ideologische motieven? Heeft hij een deel van de redactie en de bevolking aan het denken gezet?

De Syriër Malek F., die vanaf eind december 2017 onder invloed van een extremistische ideologie zowel innerlijk als uiterlijk een metamorfose ondergaat, maait op een plein met een mes wild om zich heen en verwondt een 21-jarige Zoetermeerder en twee Hagenaars van 35 en 41 jaar. De drie overleven de steekpartij, ondanks de ernstige wonden die ze oplopen. Wie vertegenwoordigen de slachtoffers? Waarom heeft hij het op ze gemunt? Alle niet-moslims of iedereen die ongelovig is? Op F.’s Facebook-pagina staat geschreven dat ‘ongelovigen naar de hel moeten’. Dat zijn er nogal wat in Nederland.

Sommige ooggetuigen spreken van een koelbloedige actie. Of waren de drie mannen slechts willekeurige slachtoffers van een man die bij zijn buurtgenoten en de politie als iemand met ‘verward gedrag’ bekendstond en al eerder opgenomen was in een GGZ-instelling? Het OM houdt vol dat het om een terreuraanslag gaat, zelfs nadat de experts Malek F. geheel ontoerekeningsvatbaar verklaard hebben. “Hij had het plan te doden omdat hij vond dat niet-moslims gedood moesten worden,” aldus de officier van justitie.

Gewonde toeristen

De jonge Afghaanse Jawed S., die op vrijdag 31 augustus 2018 in de Westtunnel van het Amsterdamse Centraal Station twee mensen neersteekt, lijkt een duidelijkere missie te hebben. Hij richt zich tegen Geert Wilders. Hij noemt Wilders een varken, omdat hij de profeet Mohammed beledigt door een cartoonwedstrijd te organiseren. Aangezien Wilders zwaar beveiligd is, is het beoogde doelwit voor Jawed onbereikbaar.

Omdat S. de Nederlandse overheid verantwoordelijk houdt voor de vernedering van zijn profeet, lijkt het logisch dat hij zijn slachtoffers vervolgens in die richting gaat zoeken. Wie moet je dan pakken? Je zou kunnen denken aan politiemensen die rond het station surveilleren. Maar in plaats daarvan valt S. twee Amerikaanse toeristen aan, die nou net helemaal geen banden hebben met de Nederlandse overheid. Bovendien heeft Jawed, helaas voor de gewonde toeristen, het nieuws niet goed bijgehouden. De cartoonwedstrijd is namelijk al afgelast. Kortom: zijn missie om met een actie de politieke besluitvorming te beïnvloeden, is volkomen zinloos.

Klopjacht in Utrecht

Zeven maanden na de steekpartij bij Amsterdam CS breekt in Nederland paniek uit als er op een zonnige maandagochtend in maart 2019 schoten worden gelost in een Utrechtse sneltram.

Gökmen T., die rond 10.40 uur ingestapt is op de halte 24 Oktoberplein, opent vier minuten later het vuur op zijn medepassagiers. Hij springt uit de tram nadat iemand aan de noodrem heeft getrokken en schiet daarna op automobilisten die gestopt zijn. Met een rode Renault Clio, die hij middels een carjacking buitmaakt, rijdt hij naar de Tichelaarslaan. Een buurtbewoner die de motor van de geparkeerde rode Clio nog hoort ronken, vindt een briefje dat op het dashboard is geplakt. “Voor mijn moslimvrienden. Allahoe akbar.” Dit heeft hij met de hand geschreven op een afgescheurde brief van het OM over een verkrachtingszaak waarvan hij verdacht wordt. Curieus is dat zijn naam en adres gewoon op het briefpapier staan. Zou hij dat over het hoofd gezien hebben?

Omdat de politie nog rekening houdt met meerdere daders en al gauw duidelijk is dat er al een dodelijke slachtoffer en meerdere zwaargewonden te betreuren zijn, wordt een grote klopjacht geopend. Zou Nederland nu dan toch te maken hebben met een heuse terroristische aanslag? De NOS besluit de verontrustende gebeurtenissen live uit te zenden. De cameraploegen staan al gauw op diverse plekken rond het 24 Oktoberplein opgesteld. En om 14.55 uur houdt premier Rutte een persconferentie: ja, Nederland is nu dan toch echt getroffen door een aanslag.

Na een urenlange klopjacht wordt Gökmen T. rond 18.00 uur in een woning aan de Oudenoord overmeesterd. Hij legt een volledige bekentenis af en wordt verdacht van meervoudige moord met een terroristisch oogmerk.

Gaat het deze keer inderdaad om een serieuze terroristische aanslag of is het toch het werk van één of andere gek?

Ondertussen is al naar buiten gekomen dat Gökmen T. de ene dag als een vrome moslim rondloopt en zich de andere dag volgooit met drank en drugs. Buurtgenoten van T. zien hem dan ook helemaal niet als een terrorist. Bewoordingen als knettergek en borderliner lijken hen meer op zijn plaats. Maar anderen beweren dat zijn vader en broer banden hebben met een salafistische moslimbeweging en dat Gökmen in de gevangenis geradicaliseerd is. Bovendien staat hij onder zware stress, omdat hij nog een rechtszaak heeft lopen voor verkrachting, in de schulden zit, zijn woning dreigt kwijt te raken en ook nog een trouwerij gepland heeft… Je zou er inderdaad van in de war raken.

Volgens de regelmatig bij het televisieprogramma De Wereld Draait Door aanschuivende terrorisme-deskundige Beatrice de Graaf is het heel goed mogelijk dat een ‘verwarde man’ als T. uiteindelijk zijn heil zoekt in een terreuraanslag. Dit zou hij dan volgens De Graaf doen om alsnog een ‘heldendaad’ te verrichten. Je zou dus kunnen zeggen dat we met een loser te maken hebben, die de grootsheid van God inzet om mensen te doden en ‘zichzelf te verlossen uit een mislukt leven’, zoals de Graaf het noemt.

Code E33

De vraag is dan: heeft Gökmen T. op het moment dat hij in de tram het vuur opende dit alles goed en wel overwogen, waardoor zijn handelen als een meervoudige moord met een terroristisch oogmerk aangeduid kan worden? Of heeft hij in een vlaag van waanzin uit wanhoop gehandeld? En wie zijn dan de gekozen slachtoffers? Waar staan zij voor? Alle niet-moslims? Feit is dat er geen relatie is tussen de verdachte en de dodelijke slachtoffers: een 19-jarige vrouw uit Vianen, twee mannen van 28 en 49 jaar uit Utrecht en een 74-jarige man uit De Meern.

Nederland rouwt officieel, op dezelfde wijze als buurlanden die al ervaring hebben met terrorisme. Premier Rutte en minister Grapperhaus van Justitie en Veiligheid leggen bloemen neer op het 24 Oktoberplein, koning Willem-Alexander wipt langs bij de Utrechtse politie en de NOS komt met een extra uitzending om de stille tocht op nationaal niveau te verslaan. Maar de vraag blijft: heeft Nederland nu wel of niet met terreuraanslagen te maken gehad die al dan niet hoofdzakelijk door verwarde mannen gepleegd zijn? De criminaliteit daalt, maar het aantal meldingen van ‘verwarde personen’ neemt toe, dat staat vast. De vraag die zich dan opdringt: wanneer is er sprake van en wie zijn nu precies die verwarde personen?

De term ‘verwarde personen’ wordt door de politie gebruikt om een groep mensen aan te duiden die op één of andere manier een ‘verwarde’ indruk maakt. Onder de code E33 worden in een landelijk registratiesysteem meldingen bijgehouden van ‘overlast door verwarde of overspannen personen’. Dit naar aanleiding van een taskforce – ‘aanjaagteam verwarde personen’ – dat in het najaar van 2015 door de minister van VWS is ingesteld vanwege de maatschappelijke onrust door het aantal ‘verwarde personen’ dat al jaren schrikbarend toeneemt. De politie hanteert officieel de definitie ‘eenieder die vanwege zijn al dan niet tijdelijk verstoorde oordeelsvermogen gedrag vertoont waarmee hij zichzelf of enig ander in gevaar brengt en/of een bedreiging vormt voor de openbare orde en veiligheid’. Welke personen in elk geval niet onder deze code vallen, zijn mensen die dronken zijn, huiselijk geweld plegen of een misdrijf hebben begaan.

In de praktijk blijkt, volgens een onderzoek, dat de politie in Amsterdam de term ‘verwarde personen’ gebruikt voor zorgmijders met of zonder woning, mensen met een problematisch middelengebruik, personen die dreigen zelfmoord te plegen en/of depressief zijn, mensen met dementie en personen met een lichte verstandelijke handicap.

Volgens de definitie van de politie zou je kunnen veronderstellen dat Malek F., die voor overlast zorgt in zijn woonomgeving, bij de politie waarschijnlijk als een E33-gevalletje geregistreerd staat en dat hij door de GGZ mogelijk al het label ‘psychisch gestoord’ heeft gekregen. Gökmen T., die al zoveel op zijn kerfstok heeft, is goed bekend bij zowel de politie als justitie.

Lone Wolves

En toch vraag je je bij dit alles af of je aanslagen gepleegd door zogenoemde ‘verwarde mensen’ met mogelijk al dan niet tijdelijk verstoorde oordeelsvermogen wel kunt kwalificeren als terreur.

Ter vergelijking: in het buitenland opereren ook ‘lone wolves’. En die plegen aanslagen die beter doordacht, gepland en georganiseerd lijken te zijn. Moslimhater Anders Breivik uit Oslo kan met zijn perfecte draaiboek en zorgvuldig gekozen slachtoffers tot één van de meest geslaagde ‘lone wolves’ gerekend worden. Het enige waar hij geen controle over had, was de file waarin hij terechtkwam. Daardoor viel zijn autorit vanaf de eerste aanslag in Oslo naar Utoya langer uit dan hij had berekend.

Straffen

Tarik Z. heeft in december 2015 in hoger beroep 40 maanden cel gekregen.

Jawed S. heeft in november 2020 in hoger beroep 25 jaar celstraf gekregen.

Gökmen T. heeft in maart 2020 levenslang gekregen.

Malek F. werd in mei 2021 in hoger beroep veroordeeld tot alleen tbs met dwangverpleging. Hij werd als volledig ontoerekeningsvatbaar gezien.

‘Verward persoon bestaat niet’

De Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie lijkt bepaald niet gelukkig met het begrip ‘verwarde personen’ en gebruikt liever de term ‘personen met verward/ onbegrepen/moeilijk te hanteren gedrag’. De voorzitter van de vereniging, professor Damiaan Denys, zegt zelfs dat ‘de verwarde persoon niet bestaat’ en dat ‘de verwarde persoon’ zoals de politie die term hanteert, in de meeste gevallen níet iemand is met een psychiatrische stoornis. Slechts een derde van de geregistreerde ‘verwarde personen’ heeft een GGZ-problematiek.

Wat Denys vooral steekt, is dat berichtgeving in de media – de stijging van het aantal politieregistraties van ‘verwarde personen’ – leidt tot een wel heel negatief beeld dat de psychiatrie ernstig tekortschiet en verantwoordelijk is voor een probleem dat eigenlijk door een mank politieregistratiesysteem veroorzaakt wordt. Het gevolg daarvan is weer dat er een beeld ontstaat van agressieve en onvoorspelbare psychiatrische patiënten die overlast bezorgen. En daarmee wordt deze groep gestigmatiseerd, vindt hij.

'Mijn broer was geen gek!'

Net als Gökmen T. wordt de Belg Nordine Amrani verdacht van verkrachting, en niet voor het eerst overigens. Hij dient zich de volgende dag bij de politie te melden voor verhoor. Omdat hij voorwaardelijk vrij is, vreest hij weer de cel in te gaan, voor de zoveelste keer. En dat wil hij niet. Dus moet hij iets doen. Maar wat?

Amrani is al sinds zijn 16de een bekende van de politie. Tussen 1994 en 2001 moet hij zich bij de rechter diverse malen verantwoorden, vooral voor inbraken. Hij wordt meerdere keren veroordeeld, maar zit amper vast.

In 2003 staat hij terecht voor verkrachting. Hij krijgt twee jaar cel opgelegd, waarvan zes maanden onvoorwaardelijk.

Die straf wordt, om onduidelijke redenen, omgezet in huisarrest.

Meer vonnissen volgen.

Amrani zoekt de schuld niet bij zichzelf. Hij meent dat er een samenzwering tegen hem gaande is. “Hij dacht echt dat justitie hem zocht,” aldus één van zijn advocaten, Jean- Francois Dister. Ook vindt de veroordeelde verkrachter dat het leven hem nooit enig geluk brengt.

Behalve dan toch in 2004.

In dat jaar vraagt hij subsidie aan bij het Waals gewest. Hij is namelijk bezig een fitnesstoestel te ontwerpen en heeft middelen nodig om dat op de markt te brengen. Wallonië tikt hierop 15.493,35 euro af. Het apparaat komt er nooit. Wel zet Amrani een wietplantage op en legt hij een wapenarsenaal aan; hij bezit onder andere een kalasjnikov (AK-47), een raketwerper en 9500 wapenonderdelen. Dit alles leidt uiteindelijk tot een veroordeling: drie jaar gevangenis.

In 2010 concludeert een gerechtspsychiater dat Nordine Amrani geen gevaar (meer) vormt voor de samenleving.

De rechtbank en de directie van de gevangenis zijn het hier in eerste instantie niet mee eens. Maar meester Dister weet het parket ervan te overtuigen dat het geen kwaad kan de wapenfanaat vervroegd vrij te laten. Het jaar daarop vermoordt Amrani zes mensen en verwondt hij er zo’n 125.

Zijn dodelijke tocht begint in de ochtend van dinsdag 11 december 2011. Het is ijskoud in Luik. Hij spreekt de schoonmaakster van zijn buurvrouw aan en weet haar zijn box in te lokken. Als de 45-jarige Antonietta Racano eenmaal binnen is, schiet hij haar dood. Tegen het middaguur begeeft Amrani zich naar het centrum van de stad, naar de kerstmarkt op Place Saint-Lambert. Het is er druk. Hij zet zijn auto in een parkeergarage. Rond half één verschanst hij zich op het dak van restaurant Le Point Chaud, met een rugtas vol wapentuig. Hij begint granaten naar een bushalte te gooien en daarna schiet hij met een machinegeweer op de mensen onder hem. Het zijn vooral leerlingen die net pauze hebben en ouderen die shoppen voor de naderende kerst.

Er vallen vier doden: Mehdi Nathan Belhadj, Gabriel Leblond, Pierre Gérouville en Claudette Putzys; twee scholieren van 15 en 17 jaar, een baby van zeventien maanden en een bejaarde vrouw. De 20-jarige student Laurent Kremer bezwijkt ruim een week later aan het letsel dat hij heeft opgelopen.

De politie is binnen 10 minuten ter plaatse. Overal liggen zwaargewonden met kogels en granaatscherven in hun lijf. Ambulances rijden af en aan. Er hangt een helikopter in de lucht. Nordine Amrani ziet de overmacht aan agenten en kiest een uitweg: hij schiet zichzelf door het hoofd.

Was het een terreuraanslag?

Dat Amrani een kerstmarkt uitkoos, wijst in die richting. Maar de toenmalige minister van Binnenlandse Zaken, Joëlle Milquet, wil daar niet aan: “Er is geen enkele aanwijzing die in welke zin dan ook naar terrorisme verwijst.” Werd hij dan misschien geïnspireerd door het bloedbad dat Eric Harris en Dylan Klebold in 1999 aanrichtten op een middelbare school in het Amerikaanse Columbine? Amrani’s werkwijze lijkt namelijk op die van hen. En op zijn computer wordt de film Elephant van Gus van Sant aangetroffen, die gebaseerd is op deze schietpartij. Was Nordine Amrani in de war? Volgens zijn broer Abdelhak niet: “Wie had hem in staat geacht om te doen wat hij nu heeft gedaan? Mijn broer was geen gek! Ik kan het niet begrijpen.”

Linda Pottier (40), de moeder van slachtoffer Mehdi Nathan Belhadj (15), kan het leven sinds de dood van haar zoon niet meer aan. “Ze had alles gepland,” vertelt haar broer Raymond in dagblad De Morgen. “Ze had de beslissing genomen om een einde te maken aan haar lijdensweg. De plek was zorgvuldig uitgekozen, opdat niemand haar zou kunnen tegenhouden.” En daarmee heeft Nordine Amrani een zevende dode op zijn geweten.