50 jaar Bijlmerbajes

De Bijlmerbajes

Architect: Architectenbureau Pot-Keegstra (J.W.H.C.Pot en J.F. Pot-Keegstra)

Officiële naam: Penitentiaire Inrichting Amsterdam Over-Amstel

Functie: huis van bewaring, tbs-kliniek

Bouw: 1972-1978

Officiële opening: 5 maart 1979

Kosten: 150 miljoen gulden

Torens: 6

Beton: 275.000 kubieke meter

Eerste ontsnapping: 1980

Meeste ontsnappingen: 1993 (zeven)

Aantal cellen: 720

Aantal zelfmoorden: 2

In gebruik tot en met: 2016

Opvolger: Justitieel Complex Zaanstad

Welke gek bouwt er nu een gevangenis zonder tralies voor de ramen? Nou, Nederland. En Panorama kan het je nog sterker vertellen. Op de allereerste bouwtekeningen van Penitentiaire Inrichting Amsterdam Over-Amstel, zoals de Bijlmerbajes officieel ging heten, prijkt ook geen muur rondom de gevangenis. In plaats daarvan zou er rondom de zes flats waaruit de gevangenis zou gaan bestaan, een mooie heg (!) in de vorm van een meidoornhaag worden geplaatst. Ja, dat houdt de zware criminelen natuurlijk wel binnen! En wat denk je hiervan: een zwembad in het gevangeniscomplex alsmede, waarom ook niet, een compleet café?! Was Nederland helemaal gek geworden?

De jaren 70

Ja, met de kennis van nu wel. Maar dat kwam – een beetje meer of een beetje minder – door de tijdsgeest. We schrijven begin jaren 70. In die tijd heeft zelfs Willem Holleeder zijn eerste overval nog niet gepleegd. De Nederlandse penoze bestaat vooral uit criminelen waar gewone mensen heel weinig last van hebben. Ze dragen illustere bijnamen als Frits van de Wereld (Simon Frederik Adriaanse), Zwarte Joop (Maurits de Vries), Blonde Greet (Gijsje Balk) en Utrechtse Bertus. Ze handelen wat in hasj – wat een heel wat onschuldigere drug is dan het latere heroïne. Ze zetten hier en daar een kraak. Maar bankovervallen? Kent Nederland nog niet. Geweld? Vindt bijna uitsluitend alleen onderling plaats. Moord en doodslag? Moord gebeurt vooral als crime passionel. Het is de tijd uit de boeken van Appie Baantjer, maar dan zonder het al te romantische randje. Journaliste Annemarie van Ulden schreef samen met misdaadverslaggever Gerlof Leistra een boek over de gevangenis, Biografie van een Bajes, waarvoor ze dik 2,5 jaar onderzoek deed. Zij: “De Bijlmerbajes is opgezet in een tijd waarin men geloofde in, wat we noemen, de maakbare samenleving. De architecten en de medewerkers hadden een heel open instelling voor ogen, helemaal gericht op resocialisatie. Het moest aanvankelijk zo min mogelijk een gevangenis worden.” Ja, wat je zegt. Andere tijden…

Kalverstraat

Met de bouw van de Bijlmerbajes wordt in 1972 begonnen, maar pas in 1978 wordt het complex (deels) in gebruik genomen. Het vervangt zes kleinere en sterk verouderde gevangenissen die verspreid zijn door heel Amsterdam. Uiteindelijk bestaat het nieuwe gevangeniscomplex uit zes witte – al snel: grijsgrauwe – torens. De namen van de torens verwijzen naar de gevangenissen die het vervangt: De Singel, Demersluis, Schouw, De Schans, Het Veer, De Weg. Drie torens worden met elkaar verbonden door een ondergrondse gang van maar liefst 260 meter lang, die door bewakers en ander personeel al snel, ha humor, de Kalverstraat wordt genoemd. Een échte longstay-gevangenis is de Bijlmerbajes niet. Het functioneert vooral als een huis van bewaring. In een huis van bewaring worden mensen opgesloten die worden verdacht van een ernstig vergrijp, maar die nog niet door een rechter zijn veroordeeld. De Bijlmerbajes fungeert ook als ziekenhuis voor misdadigers die psychisch in de knel zitten. Er zijn twee psychiatrische afdelingen, in twee torens, die, hoe kan het ook anders, de Gekkentorens worden genoemd.

Ongekende luxe

Een gemiddelde verblijf in het complex duurt exact honderd dagen – in een cel van 4,80 meter lang en 2,40 meter breed. Elke cel is voorzien van een wasbak en een toilet. Dat laatste is een ongekende luxe, omdat gevangenen in Nederland zich toentertijd met een houten ton moesten behelpen. Een douche hebben de cellen niet. Maar goed, je kunt ook niet alles hebben.

In 1978 arriveren de eerste gevangen. Die weten niet wat ze zien. Elke toren bestaan uit ‘paviljoens’. Een paviljoen is een serie van 24 cellen verspreid over twee verdiepingen. Elk paviljoen kent meerdere vides waar je kunt biljarten, televisie kunt kijken of tafelvoetbal kunt spelen. In totaal zijn er 720 kamers –over cellen wordt aanvankelijk niet gerept – verspreid over een gerieflijke 85.000 vierkante meter. Dus je hebt lekker de ruimte.

Op de eerste twee verdiepingen van elke toren vind je bibliotheken, winkels, kappers, recreatieruimtes en elke toren is voorzien van een gerieflijk dakterras. En: er is een poppodium. Je gelooft het niet? Het is ongelogen waar. Onder andere André Hazes komt langs, Doe Maar, Drukwerk, Golden Earring. “Heel mooi hier. Warm aanbevolen,” zegt Herman Brood voor een optreden met een glimlach.

Benieuwd naar de rest van het artikel? Lees het in de nieuwste Panorama of bekijk het op Blendle.