Het (bijna) onmenselijke regime van de EBI

De penitentiaire inrichting in Vught is zowel een gevangenis, huis van bewaring, Inrichting voor Stelselmatige Daders, Extra Beveiligde Inrichting (EBI), Terroristenafdeling, Beheersproblematische Gedetineerden, Zeer Intensieve Specialistische Zorg als een Penitentiair Psychiatrisch Centrum. Er zijn acht verschillende regimes gehuisvest, ieder met andere regels en een andere omgang met gevangenen. Er is plaats voor 670 gedetineerden en er werken bijna 1100 medewerkers. In de EBI is plek voor achttien gedetineerden die in de 24 cellen in unit 5 geplaatst kunnen worden. In dat gebouw zit ook de zwaarste categorie misdadigers: de terroristenafdeling.

Via de media wordt weleens het beeld geschetst dat gevangenissen in Nederland een soort hotel zijn, maar dat is zeker niet het geval bij de EBI. Er zijn rechtszaken aangespannen over het te strenge regime aldaar, het zou onmenselijk zijn, maar die klachten zijn tot aan het Europese Hof afgewezen.

De EBI is ontstaan nadat er ruim 25 jaar geleden een hele reeks ontsnappingen plaatsvond uit Nederlandse gevangenissen. Er was behoefte aan een strenger regime.

Uit de lessen die geleerd zijn na de vele gewelddadige ontsnappingen met gijzelingen, zijn regels voor de EBI getroffen. Bijvoorbeeld dat bewakers geen bos met sleutels bij zich dragen, maar dat iedere cel alleen van afstand geopend kan worden. Ook zit er een luikje in de celdeur waar de gedetineerde de handen door kan steken om geboeid te worden, voordat de deur opengaat. Aan de buitenkant van de celdeur zitten etiketten waarop staat wat er in de cel aanwezig is, wat mogelijk als wapen gebruikt kan worden.

De bewaking kan om afgifte van die attributen vragen voor de deur opengaat. In iedere cel zit een toilet en een wasbak, beide van staal. Er staat een bed en een bureau, alles zit verankerd in de vloer of aan de muren. De apparatuur die op de kamer staat, is verzegeld. Daardoor is het direct duidelijk wanneer bijvoorbeeld een televisie is opengeschroefd om er iets in te verbergen. Iedere dag wordt er celcontrole gedaan. In iedere cel zit een douche, dat lijkt luxe, maar dit is voor de veiligheid van iedereen. Daardoor is er minder verkeer van gedetineerden nodig op de gangen.

In de verschillende ruimtes in de EBI mogen maximaal twee gedetineerden tegelijk zijn. Deze ruimtes zijn de woonkamer, de buitenruimte, de keuken en de zaal met gymtoestellen. Bezoek mag alleen gezien worden achter glas. “Dat betekent niet dat we onmenselijk zijn,” zegt bewaarder Jolanda van Boxtel in een filmpje ter ere van 25 jaar EBI. “We proberen wel tegemoet te komen aan de wensen van onze gevangenen. Toen de moeder van een van hen terminaal was, wilde ze als laatste wens nog eenmaal haar zoon omhelzen. Dat hebben we kunnen honoreren, uiteraard met alle mogelijke voorzorgs- en veiligheidsmaatregelen.”

Dat er veel mogelijk is, blijkt ook uit het feit dat een gevangene de leer van de Jehova’s getuige had bestudeerd en zich wilde laten dopen. Toen bleek dat dit dopen niet verloopt zoals in de katholieke kerk, waarbij mensen besprenkeld worden met water, maar door onderdompeling van het hele lichaam, werd hulp ingeroepen. Van de naastgelegen brandweerkazerne werd een opzetbaar bad geleend om dit mogelijk te maken.

Controle tot op het bot

Alles wat de bewoners van de EBI doen wordt gecontroleerd. Dat levert soms hilarische situaties op. “Een gevangene had zowel een vrouw als een vriendin,” vertelt een medewerker van de controledienst. “Wij kregen de brieven die hij wilde versturen, maar toen bleek dat hij de brief aan zijn vriendin in de envelop van zijn vrouw had gestopt en andersom.

Die brieven hebben we maar weer terug laten gaan naar de gedetineerde...”

Er wordt ook meegeluisterd met telefoongesprekken, die tien minuten mogen duren. Als er negen minuten voorbij zijn, krijgt de gevangene een signaal te horen, zodat diegene weet dat de tijd er bijna op zit. Drie keer per week mag er gebeld worden. Het enige wat niet afgeluisterd of bekeken wordt, zijn de gesprekken met de advocaat.

Gevangenen die de EBI in of uit gaan, worden gevisiteerd. De gevangene moet zich uitkleden en alle lichaamsholtes worden gecontroleerd op voorwerpen die mee naar binnen of naar buiten gesmokkeld kunnen worden.

ALLE LICHAAMSHOLTES WORDEN GECONTROLEERD OP VOORWERPEN DIE MEE NAAR BINNEN OF NAAR BUITEN GESMOKKELD KUNNEN WORDEN

Toen de EBI net bestond, werden gevangenen stelselmatig gevisiteerd, maar dat werd door het Europese Hof onrechtmatig bevonden. Daarom gebeurt dat nu minder vaak. Ook bezoekers worden gecontroleerd. En niet zonder reden. Er kwam ooit eens een vrouw haar man bezoeken achter glas. Ze haalde een briefje uit haar bh, hield dat tegen het glas zodat haar man het kon lezen, waarna ze het opat. De boodschap is dan wel overgekomen bij de gevangene, maar het personeel staat met lege handen. Ook kleine kinderen worden soms ingezet voor dit soort doeleinden. De luier van een baby is heel geschikt om voorwerpen in mee te smokkelen, bijvoorbeeld. Een keer per maand mag een gevangene zonder glas bezoek ontvangen, maar ook daarvoor gelden strenge regels.

Tweede EBI

Hoewel de EBI in Vught onbedoeld een afschrikwekkend beeld is voor veel gevangenen neemt het aantal gevangenen dat in een extra beveiligde inrichting moet worden geplaatst toe. Woordvoerder Robert Meijer: “De criminaliteit in Nederland verhardt. De gevangenispopulatie verandert. Het aantal gedetineerden met extreme vlucht-, veiligheids- en maatschappelijke risico’s neemt gestaag toe. De EBI in Vught raakt voller en spreiding van deze categorie gedetineerden over meerdere inrichtingen is op dit beveiligingsniveau niet mogelijk. Met een tweede EBI ontstaat ruimte om gedetineerden die voor dit regime in aanmerking komen te kunnen scheiden van elkaar. Deze spreiding is nodig om voortgezet crimineel handelen in detentie en ondermijnende criminaliteit te kunnen voorkomen en bestrijden. Deze tweede EBI komt in Vlissingen, in een nieuw penitentiaire inrichting die in 2026 klaar zal zijn.” In deze nieuwe inrichting is plaats voor dertig gevangenen.

Naast een extra EBI is er ook behoefte aan cellen die qua beveiliging tussen een EBI en een reguliere cel in liggen. Ook hiervoor komt ruimte in de nieuwe inrichting. In totaal kunnen daar 220 gevangenen terecht in zwaarder beveiligde en gespecialiseerde regimes, zoals er al enkele zijn in Vught. In Krimpen aan den IJssel komt zo’n extra beveiligde afdeling, in de gevangenis in Leeuwarden is in maart al zo’n afdeling geopend. Op de vraag wie er in een EBI worden geplaatst, antwoordt plaatsvervangend directeur Yola Wanders: “Dat zijn mensen die de mogelijkheden en de middelen hebben om te kunnen ontsnappen. Bijvoorbeeld gevangenen die al eens ontsnapt zijn uit een andere gevangenis. Maar het kunnen ook mensen zijn die een misdaad hebben gepleegd die grote maatschappelijke impact had, zoals de ontvoering van Freddy Heineken of de moord op Theo van Gogh.” Wie precies en hoeveel mensen in de cellen zitten, is niet duidelijk vanwege de privacy. Maar er is wel wat bekend over wie er hoogstwaarschijnlijk nu verblijven, zoals Ridouan T. Hij werd opgepakt in Dubai, waar hij naartoe was gevlucht. T. wordt gezien als een van de grootste criminelen in Nederland en is hoofdverdachte in het Marengo-proces. In deze zaak werden de broer en de advocaat van kroongetuige Nabil B. vermoord. In het Marengo-proces zijn onder meer de liquidaties van misdaadblogger Martin Kok en spyshopmedewerker Ronald Bakker opgenomen.

Afgenomen knuffelgehalte

Nederlands bekendste ‘knuffelcrimineel’ Willem Holleeder zit ook in Vught. Sinds de getuigenissen van zijn zussen en de boeken van Astrid Holleeder is het knuffelgehalte flink afgenomen.

Hij bedreigde ook zijn zussen met de dood. In 1983 ontvoerde hij met anderen biermagnaat Freddy Heineken en diens chauffeur Ab Doderer. Daarvoor zat hij zijn straf uit. In 2007 werd hij opnieuw veroordeeld, ditmaal voor het afpersen van vastgoedeigenaren. Hij bleef verdachte in een aantal andere zaken en hij is ook veroordeeld voor het bedreigen van Peter R. de Vries. In 2019 kreeg hij het vonnis levenslang te horen omdat hij opdracht gaf voor vijf liquidaties, die uiteindelijk hebben geleid tot zes doden.

Het hoger beroep in deze zaak is vorige week begonnen.

Mohammed B., de moordenaar van Theo van Gogh, zit als langst verblijvende op deze afdeling. Hij radicaliseerde in 2003 en maakte deel uit van de ‘Hofstadgroep’ die regelmatig bijeenkomsten hield in zijn huis. Dit was een groep radicale islamitische jongeren die de Nederlandse rechtsstaat wilde ontwrichten. Deze groep is niet als terroristische organisatie beoordeeld, wat het OM wel wilde. Inmiddels bestaat de groep niet meer. De moord op Theo van Gogh werd wel binnen deze groep besproken. Volgens B. was zijn weg naar de hemel alleen mogelijk door geweld te gebruiken tegen goddelozen als Theo van Gogh en Ayaan Hirsi Ali. B. schoot op 2 november 2004 meerdere malen op televisiemaker Theo van Gogh, waarbij ook enkele omstanders geraakt werden. Van Gogh stierf ter plekke met een brief van B. op zijn lichaam die hij met een mes in de buik van de filmmaker had geplant. B. droeg een afscheidsbrief bij zich, hij had willen sterven als martelaar, maar de politie schoot hem in zijn been waarna hij opgepakt werd. In de EBI deed B. van zich spreken toen hij de keuken kort en klein sloeg. Dat was zijn manier om te laten zien dat hij het niet eens was met de vrouw die op dat moment op dezelfde afdeling zat. Dat was Laura H.

Zij vertrok naar Syrië om zich aan te sluiten bij IS. Ze groeide op in Zoetermeer, maar bekeerde zich tot de islam en radicaliseerde volkomen. Tenminste, zelf zegt ze dat haar echtgenoot Ibrahim haar tegen haar wil in meenam naar Syrië. De rechtbank achtte haar schuldig aan het medeplegen van voorbereidingshandelingen van een terroristisch misdrijf, ze had al een jaar in voorarrest gezeten in de EBI in Vught, waardoor ze de gevangenis niet meer in hoefde.

‘TOEN DE MOEDER VAN EEN VAN DE GEVANGENEN TERMINAAL WAS, WILDE ZE ALS LAATSTE WENS NOG EENMAAL HAAR ZOON OMHELZEN. DAT HEBBEN WE KUNNEN HONOREREN’

Brabantse martelkamer

Ook sportschoolhouder Robin van O. zat in Vught. Hij wordt verdacht van het bouwen van de martelkamer in Brabant. Hem wordt ontvoering, gijzeling, zware mishandeling, wapenbezit, afpersing en deelname aan een criminele organisatie ten laste gelegd. Van O. zou behoren tot een groep die een front zou vormen tegen de groepering van Ridouan T., die nu ook in de EBI zit. Inmiddels zou Van O. overgeplaatst zijn om de kans dat deze twee mannen met elkaar in contact zouden komen zo klein mogelijk te houden. Dino Soerel, vermeend partner van Holleeder, zat ook in de EBI. Hij is tot levenslang veroordeeld wegens het uitlokken van moorden, deelneming aan een criminele organisatie en het plegen van moorden en vuurwapendelicten. Hier ging al flink wat aan vooraf. Hij chanteerde advocaat Bram Moszkowicz, regelde drugstransporten en zou zelfs de baas zijn geweest van Holleeder. In het liquidatieproces Passage werd Soerel veroordeeld voor het opzettelijk uitlokken van de moorden op Kees Houtman en Thomas van der Bijl. In 2018 werd Soerel in zijn cel aangehouden voor de moorden op Willem Endstra en John Mieremet.