'Ze kijken anders dan wij'

De coldcase

Peternella Hanegraaff, kortweg Nel, werd in 1996 in haar huis aan de Ahornstraat gestoken en gewurgd. Buren vonden haar op zondag 17 maart, met naast haar een aardappelschilmesje uit eigen keuken waarmee ze diverse keren gestoken is. Sporen van inbraak werden niet gevonden, daarom is het waarschijnlijk dat ze de dader zelf heeft binnengelaten. In de woonkamer stonden een paar glazen waaruit Nel wellicht met haar aanvaller heeft gedronken, maar die helaas verloren zijn gegaan. Onder haar voet is een rode zakdoek gevonden die niet van haar was. In het toilet lag een Duitse 2 Mark-munt terwijl Nel verder geen Duits geld in huis had. Tien dagen voordat de Haagse dood werd gevonden, kocht ze zes flessen Amaretto waarvan er maar drie zijn teruggevonden. Uit het huis zijn gouden sierraden en een gouden tientje verdwenen.

Nel stond bekend als iemand die zich direct uitsprak als iets haar niet zinde. Ook hield ze van gezelligheid en van onder de mensen zijn. Ze was hardhorend, waardoor ze de tv nogal eens hard zette. Toen het al een paar dagen erg rustig was, gingen de buren een kijkje bij haar nemen.

De studenten

De Mandeville Academy is een kleinschalige private school waar een kleine groep hoogbegaafde studenten een jaar lang met heel verschillende vraagstukken bezig zijn op het gebied van persoonlijke ontwikkeling, bedrijfsleven, publieke sector en kunst en cultuur. De nadruk ligt bij het onderwijs op analyseren, evalueren en creëren. “We bieden onze leerlingen diverse vakken aan, waaronder coldcasezaken,” vertelt Harry Veenendaal, belast met de dagelijkse leiding op de academie. “Dit heb ik bedacht omdat het best lastig is om hoogbegaafden warm te laten lopen voor wetenschappelijke zaken die niet direct in hun interessegebied liggen. Wij werken in onze school casusgericht, wij leggen hen een zaak voor en daar gaan ze mee aan de slag. Ik heb contact opgenomen met Leo Simais van de Haagse politie en die had interesse. De studenten krijgen het hele dossier van een coldcasezaak, in dit geval over Haagse Nel.”

“Sinds 1996 is er heel wat veranderd, er kan nu veel meer,” benadrukt rechercheur Leo Simais. “Dat zijn we dan ook aan het onderzoeken, bijvoorbeeld de geurdoekjes van toen. Met die doekjes werden voorwerpen afgeveegd die wellicht door de dader aangeraakt zijn. De bedoeling was om de geur op te vangen, maar wellicht is er ook dna meegekomen op die doekjes. We hebben nu wel de mogelijkheid om dat te onderzoeken. Ook zijn er misschien mensen die iets weten, maar toen niet konden of wilden praten. We weten uit tactisch onderzoek dat er gemiddeld altijd achthonderd mensen zijn die iets weten over een coldcase, aan ons de taak om die te vinden. We schudden nu weer aan die boom uit 1996 in de hoop dat mensen die toen niet wilden of konden praten, dat nu wel doen. Het is een zaak die voor grote maatschappelijke onrust zorgde en nog steeds leeft, kijk maar naar de buurman van Nel die nog steeds daar woont en nog steeds emotioneel wordt als hij erover praat zoals in een documentaire op TV West in 2019. Dat maakt dat wij deze zaak willen oplossen.”

'We schudden nu weer aan die boom uit 1996 in de hoop dat mensen die toen niet wilden of konden praten, dat nu wel doen'

Bayesiaanse statistiek

“Als iemand op heterdaad betrapt is, is het duidelijk,” vervolgt Veenendaal. “Maar verder veroordeelt een rechter iemand pas als ‘wettig en overtuigend’ bewezen is dat diegene het gedaan heeft.

Maar dat is meestal toch op basis van een inschatting. Hoe groot is de kans dat diegene dat gedaan heeft? En waar is die kans op gebaseerd? We hebben Bayesiaanse statistiek gebruikt om vast te stellen welk scenario het meest waarschijnlijk is. Is er familie bij betrokken, ging het om een roofmoord, et cetera. Al die scenario’s weeg je met het beschikbare bewijs in het dossier. Deze techniek dwingt de rechercheur, de rechter en de officier om objectief na te denken over het bewijs. Je kunt een getal geven aan een bewijsmiddel op basis van historische data, vergelijkbare zaken en dergelijke. Daar zit een wiskundig model achter. Stel dat je vijftien scenario’s hebt, welke ga je dan onderzoeken? Je kunt ze niet allemaal onderzoeken. Per jaar kun je maar een beperkt aantal sporen naar het Nederlands Forensisch Instituut opsturen. Dus moet je keuzes maken. Met dit model kun je de scenario’s terugbrengen naar een of twee waarbij de kans het grootst is dat je de dader vindt.”

Als voorbeeld van hoeveel schade ondeugdelijk onderzoek kan toebrengen, verwijst Veenendaal naar de Schiedammer Parkmoord.

“Daarin werden een jongen en meisje misbruikt, waarna het meisje werd vermoord en de jongen voor dood werd achtergelaten. Op de plaats delict werd een pedofiel gearresteerd, die vlot bekende.

Heel Nederland reageerde opgelucht, kat in het bakkie. Maar er zaten wel wat hiaten in de tijdlijn.

De rechter en de officier vonden het wettig en overtuigend bewijs, want de kans dat er twee pedofielen op dezelfde plek zijn is nul.

Maar uit de timeline bleek dat de veroordeelde dader op het moment van de moord op de fiets onderweg was. Ook is het atypisch gedrag van een pedofiel om op de plaats delict te blijven. Sterker nog,  hij belde de politie en bleef wachten tot die er was. Lang verhaal kort: hij heeft het niet gedaan. Uiteindelijk bleek een andere pedofiel de dader te zijn, en die werd op basis van dna opgepakt. Dat kwam naar boven door de berekeningen met de Bayesiaanse statistiek. Met alle bewijzen en gegevens die er waren, is die berekening gemaakt. Dat gebeurde zonder mening of overtuiging en zonder het gegeven dat je niet wilt weten hoeveel pedofielen er op een gemiddelde dag in het park lopen.”

“Bij Nicky Verstappen telt hetzelfde. Jos B. is gearresteerd en zegt dat hij toevallig daar in de buurt liep. Iedereen zal zeggen dat hij er iets mee te maken heeft. Dit kun je berekenen: hoe groot is de kans dat Jos B. niets met deze zaak te maken heeft? De statistiek geeft dan in deze zaak de rechter de bevestiging dat de kans dat Jos B. er niets mee te maken heeft, onnoemelijk klein is.”

Data

Het kan ook helemaal misgaan als er data gebruikt worden. Dat was het geval in de zaak van Lucia de B. Veenendaal: “De deskundige die erbij betrokken was, keek naar één kant van de data met de insteek: ik vind dat zij het gedaan heeft en ik zoek naar bevestiging daarvan. Dat vind je dan wel.

Wij kijken naar beide kanten.

Benieuwd naar de rest van het artikel? Lees het in de nieuwste Panorama of bekijk het op Blendle.