Terugkeer van maffia-zoon Salvo Riina doet op Sicilië het ergste vrezen

“Corleone, mio paese, mia casa,” Corleone, mijn dorp, mijn thuis, schrijft Giuseppe Salvatore Riina op Instagram. De tekst staat onder een foto van een idyllisch dorp in de ondergaande zon. Een paar dagen eerder postte Riina een foto waarop hij iedereen lachend ‘Buon Ferragosto’ (Maria Hemelvaart), 15 augustus, wenst vanuit de Via Scorsone in Corleone. Op het oog onschuldige posts van een man die van zijn Siciliaanse geboortegrond houdt, ware het niet dat de man de derde zoon van de beruchte maffiabaas Totò Riina is en dat de straatnaam is omgedoopt vanwege een moord in opdracht van diezelfde maffiabaas. De straat is nu vernoemd naar onderzoeksrechter Cesare Terranova, die op 25 september 1979 in opdracht van Totò Riina werd vermoord. 

Op die septemberochtend reed Terranova in Palermo een straat in die afgesloten bleek, te laat had hij door dat de straat was afgezet door een moordcommando dat hem van dichtbij onder vuur nam. De onderzoeksrechter deed al jaren onderzoek naar de maffiaclan uit Corleone en slaagde erin de gewelddadige maffiabaas Luciano Liggio, baas en voorganger van Totò Riina, levenslang achter de tralies te krijgen. Dat succes heeft Corleone hem nooit vergeven.  

{{ trans('customs.newsletter_signup.responsemsg') }}

{{ trans('customs.buttons.signup') }}

Vul een geldig emailadres in. {{ errors . email[0] }}

Een beetje bizar

Giuseppe Salvatore ‘Salvo’ Riina werd op 3 mei 1977 in Palermo geboren als derde kind van Salvatore ‘Totò’ Riina en Antonietta ‘Ninetta’ Bagarella, jongere zus van de beruchte maffioso Leoluca Bagarella. Een volbloed maffiose familie dus. Salvo heeft een oudere zus, Maria Concetta, en een oudere broer, Giovanni Francesco. Drie jaar na Salvo wordt zijn kleine zusje Lucia geboren. “Mijn vader heeft ons alle vier persoonlijk en onder onze eigen naam opgegeven bij de burgerlijke stand in Palermo,” vertelde Riina junior in 2016 live op de Italiaanse TV. Hij werd geïnterviewd over zijn net verschenen autobiografie Riina - Family life, waarin hij beschrijft hoe het is om op te groeien in het gezin van Italiës meest gezochte misdadiger. Het idee dat Totò Riina persoonlijk naar de burgerlijke stand in Palermo is gegaan om zijn kinderen aan te geven is een beetje bizar als je bedenkt dat de maffiabaas bij de geboorte van zijn eerste dochter al vijf jaar op de vlucht was.

Het boek, inmiddels ook in het Engels en het Hongaars vertaald, is een inkijkje in een eigenaardig leven, dat door de schrijver niet als zodanig wordt beschouwd. “Hij was een goede vader,” schrijft hij. Dat zijn vader onder de naam ‘Bellomo’ elke dag naar zijn ‘werk’ ging, dat ze veelvuldig moesten verhuizen en dat hij en zijn broer en zussen nooit naar school zijn geweest, was voor Salvo volstrekt normaal. “Mijn ouders zijn de reden dat ik ben wie ik ben, zij hebben mij hun normen en waarden bijgebracht.” 

Blijkbaar niet zulke hele goede normen en waarden. In 2002 wordt Salvo Riina namelijk gearresteerd op verdenking van lidmaatschap van een maffiose organisatie en afpersing. Zeven jaar later wordt hij definitief veroordeeld tot acht jaar en tien maanden gevangenisstraf die hij uitzit in het Noord-Italiaanse Padova. Na zijn vrijlating moet hij zich verplicht melden bij de autoriteiten en vervult hij vrijwilligerswerk in een centrum voor drugsverslaafden. Opmerkelijk, aangezien hij zelf een hardnekkige cocaïneverslaving heeft. 

Salvo Riina mag niet terug naar zijn geliefde Sicilië, zelfs niet als zijn vader in 2016 overlijdt. Riina junior wordt door de rechter als ‘sociaal gevaarlijk’ beschouwd en krijgt geen toestemming om de begrafenis in Corleone bij te wonen.  Overigens is ‘Salvuccio’ (kleine Salvatore), zoals hij door zijn maffiose ouders liefkozend wordt genoemd, niet de enige van de Riina-kinderen die in de gevangenis is beland. Zijn oudere broer Giovanni zit levenslang uit voor vier moorden. Tot zover de ‘normen en waarden’ van de familie Riina.  

Strengste gevangenisregime

Ook al omschrijft Salvo in ‘Riina - Family life’ zijn ouders als liefhebbende en attente ouders, blijkbaar gaat dat liefhebben niet verder dan de eigen voordeur. Het opblazen van rechters of het vermoorden van opponenten is niet zo’n heel groot probleem in de ogen van papa Riina en mama Bagarella. Verder is Salvo’s autobiografie vooral een klaagzang over de behandeling die zijn vader ten deel valt. Bij het verschijnen van het boek zit Totò Riina zijn straf van 18 keer levenslang uit.

Riina is vanwege zijn rol als maffiabaas en zijn gewelddadigheid onderworpen aan Italiës strengste gevangenisregime. Hij zit in isolement in de Opera Gevangenis in Milaan, ver van zijn geliefde Corleone en ver van zijn familie. Dat de maffiabaas en massamoordenaar als gevolg van het gevangenisregime maar tien minuten per maand een telefoongesprek mag voeren met de buitenwereld vindt Riina junior mensonterend. “Dit is papa’s enige contact met de buitenwereld deze maand, mijn moeder en mijn broer en zussen kunnen hem nu niet spreken omdat ik bel,” klaagt hij in zijn autobiografie. In het verbijsterende televisie-interview, nu negen jaar geleden, zegt Salvo Riina: “De staat is de entiteit waarin ik leef, maar wel een entiteit die mij mijn vader heeft afgepakt.” In het gesprek en in het boek geen woord over de vele slachtoffers die zijn vader gemaakt heeft.  

Dat gebrek aan moreel besef en zelfreflectie kenmerkt de inmiddels 48-jarige zoon van de meest gewelddadige maffiabaas van Italië. Zijn arrestatie en gevangenisstraf was volgens Riina het gevolg van zijn achternaam, hij werd ‘gepest’ door de politie in Corleone. Bij hun terugkeer in Corleone, na de arrestatie van papa Riina in januari 1993, worden de broers Riina door de politie extra in de gaten gehouden, bij elk wissewasje worden ze staande gehouden, aldus een boze Salvo. Het feit dat zijn broer vier moorden op zijn geweten heeft en ook hij achter de tralies verdwijnt is kennelijk toeval. De staat is tegen hem en zijn familie. De naam Riina doet Italiaanse rechters lichtzinnig omspringen met bewijslast, is de vaste overtuiging van Salvo Riina. “Het zijn de woorden van spijtoptanten als Monticciolo en Brusca die mijn broer hebben veroordeeld, niet de bewijzen van de Italiaanse justitie.” 

Via Scorsone in Corleone is nu vernoemd naar onderzoeksrechter Cesare Terranova, die op 25 september 1979 in opdracht van Totò Riina werd vermoord

Ook de dag van zijn eigen arrestatie op 4 juni 2002 beschrijft hij als ‘een circus’. 

Voor de deur staat een politieagent. Achter hem nog een heleboel. De Vicolo Scorsone was helverlicht door de zwaailichten van de politiewagens, die in een rij voor ons huis stonden. Terwijl de agenten van bureau Palermo het huis doorzoeken op bewijsmateriaal wordt Salvo gearresteerd. 

“Giuseppe Salvatore Riina?” vraagt de agent. 

In zijn map heeft hij een enorme zwart-witfoto met mijn gezicht erop, dezelfde die ik in de kranten had gezien.

“Dat ben ik,” knik ik.

De agent gaat zachter praten, uit medelijden met mijn moeder. 

Hij ziet dat haar handen trilden.

“Riina, heeft u het begrepen? Ik moet u arresteren. U doet nu wat ik zeg, dan doen we het zonder al te veel show te maken.”

IJzeren greep

Zelfs die negen jaar in de bak, de verbanning uit Sicilië en het feit dat hij zich na zijn gevangenisstraf nog jarenlang moest melden op het politiebureau, heeft hem geen moreel besef bijgebracht. Salvo Riina blijft met trots over zijn vader spreken, zoals blijkt uit zijn Instagram-feed, dat een aaneenschakeling is van eerbetonen aan zijn vader, Totò Riina. 

Wie was de in 2017 overleden Salvatore ‘Totò’ Riina ook alweer? Riina was de capo dei tutti capi die in de jaren tachtig van de vorige eeuw de Siciliaanse maffia in een ijzeren greep hield. Hij werd op 16 november 1930 geboren in Corleone op Sicilië en is al jong de man in huis als hij in 1943 zowel zijn vader als zijn oudere broer verliest.

Niet veel later begint hij klusjes op te knappen voor de lokale maffiabaas Luciano Liggio en in 1956 wordt hij volwaardig maffialid. Na de arrestatie van Liggio in 1974 wordt hij de lokale capo, maar hij wil meer. Riina wil de capo dei tutti capi worden, om zijn doel te bereiken gaat hij de strijd aan met de maffiafamilies in Palermo. Hij ontketent aan het begin van dat decennium de tweede maffiaoorlog. De gewelddadige boerenkinkels uit het dorp Corleone namen het tussen 1981 en 1984 op tegen de machtige maffiafamilies uit Palermo, een zeer bloedige strijd. In vier jaar tijd vielen er, alleen al in Palermo, tussen de 400 en 600 doden, en nadat de stofwolken waren opgetrokken was de Palermitaanse maffia verslagen. 

De gewelddadige boerenkinkels namen het op tegen de maffiafamilies uit Palermo. In vier jaar tijd vielen er alleen al in Palermo tussen de 400 en 600 doden

De boerenkinkels uit Corleone deelden de lakens uit en Totò Riina, bijgenaamd ‘U curtu’ (De korte) was samen met Bernardo Provenzano, bijgenaamd ‘U tratturi’ (De traktor, want waar Provenzano langs kwam daar groeide geen gras meer), de baas. 

Tien jaar lang voeren de twee een schrikbewind op Sicilië, hun wil was wet. Iedereen die niet aan Riina en co gehoorzaamde of ze dwarsboomde, betaalde daarvoor een hoge prijs. Tegenstanders en spijtoptanten werden uit de weg geruimd en als de spijtoptanten zelf niet konden worden gepakt dan waren familieleden de klos. De gruwelijkste wraakactie is de moord op de 14-jarige Giuseppe di Matteo. Giuseppe’s vader Santino had tegen de politie gepraat en moest dus gestraft worden. De jongen wordt in opdracht van Riina ontvoerd, gewurgd en vervolgens in een vat met zuur opgelost. Bekende feiten, maar voor Salvo Riina geen reden om daar een letter aan te wijden in zijn boek of om vraagtekens te zetten bij de vader die hij gekend heeft. “Dit is mijn Totò Riina, dit is mijn familie.”

Achter de tralies

Terwijl liefhebbende vader Totò Riina en zijn partner in crime Bernardo Provenzano huishouden op Sicilië is de anti-maffia-pool in Palermo hard bezig om ze achter de tralies te krijgen. De anti-maffia-pool is een groep onderzoeksrechters, met onder andere Giovanni Falcone en Paolo Borsellino, in 1980 opgezet om de maffia op Sicilië te bestrijden. De ambitieuze magistraten doen onvermoeibaar onderzoek naar de Corleonesi. Bij het maxi-proces aan het einde van de jaren tachtig wordt een groot deel van die maffiaclan tot lange gevangenisstraffen veroordeeld, ook de voortvluchtige Riina en Provenzano zelf. Zij het bij verstek. 

Riina reageert furieus en vermoordt op 23 mei 1992 Giovanni Falcone. De onderzoeksrechter wordt met zijn escorte opgeblazen door een bom die in een afwateringsbuis onder de snelweg van het vliegveld naar de stad Palermo is geplaatst. Riina junior schrijft in zijn boek dat hij samen met zijn vader op de bank naar het gat in de snelweg op tv heeft gekeken. Nooit is het bij hem opgekomen om zijn vader om uitleg te vragen. Zes weken later is het de beurt aan Falcone’s collega Borsellino.

Voor het huis van zijn moeder wordt de onderzoeksrechter opgeblazen door een bom, geplaatst in een geparkeerde Fiat 126. Ook de Italiaanse staat ontkwam niet aan de wraak van Salvatore ‘Totò’ Riina. Maar de Italiaanse staat sloeg hard terug, stuurde het leger naar Sicilie om orde op zaken te stellen en arresteerde Riina een half jaar later op loopafstand van zijn huis in het centrum van Palermo. De baas der bazen werd voor de rest van zijn leven ver weg van zijn geliefde Sicilië opgesloten en maffiabolwerk Cosa Nostra werd verzwakt. De glorietijden zijn over. 

De dominante rol in de Italiaanse onderwereld wordt overgenomen door de ‘Ndrangheta uit Calabrië, de punt van de Italiaanse laars. Sinds de tweede helft van de jaren negentig van de vorige eeuw is de mysterieuze organisatie met die moeilijke naam uitgegroeid tot een van de machtigste maffiaorganisaties ter wereld. Cosa Nostra speelt sindsdien een bijrol en heeft tijd nodig om te herstellen van de arrestatiegolf. In 2006 wordt Riina’s kompaan Bernardo Provenzano na 43 jaar op de vlucht te zijn geweest gearresteerd en in 2023 gebeurt hetzelfde met hun laatste grote maffiabaas, Matteo Messina Denaro. Ook hij was al dertig jaar voortvluchtig. Beiden worden, net als Riina, dichtbij huis opgepakt. Reden om te denken dat allebei grote steun en bescherming genieten in delen van de Siciliaanse samenleving. 

Maffiaoorlog

“Cosa Nostra is veranderd,” zegt Salvatore Lupo, docent geschiedenis aan de Universiteit van Palermo tegen het online magazine La Via Libera. Hij is een van de grootste kenners van de Siciliaanse maffia in Italie. “De maffia van vandaag is niet meer die van de jaren negentig. Er zijn maffiose fenomenen gaande waarvan het dom zou zijn die te negeren of te bagatelliseren.”

Met de dood van Totò Riina in 2017 zijn de verliezers van de maffiaoorlog in de jaren tachtig teruggekeerd naar Palermo. De ooit zo machtige maffiafamilies proberen weer hun plaats terug te winnen, maar meer op een ondergrondse, subtiele manier. Grof geweld is uit den boze, dat trekt alleen maar aandacht van de overheid en dat is slecht voor de business. De maffia heeft een verandering doorgemaakt van een gewelddadige, hiërarchische structuur naar een meer gedecentraliseerd netwerk, Cosa Nostra is nu meer gefragmenteerd. De tijden van één sterke capo dei tutti capi is voorbij, er zijn verschillende clans binnen de organisatie die, hoewel ze nog steeds verbonden zijn, vaak op eigen houtje opereren. Dit heeft geleid tot minder interne bloedbaden en dus minder zichtbaarheid, het betekent echter ook dat de organisatie moeilijker te bestrijden is voor de Italiaanse overheid. 

Nog steeds is Cosa Nostra betrokken bij afpersing, drugs- en wapensmokkel, witwassen van geld en omkoping van ambtenaren en bedrijven, maar de tactiek is veranderd

Nog steeds is Cosa Nostra betrokken bij afpersing, drugs- en wapensmokkel, witwassen van geld en omkoping van ambtenaren en bedrijven, maar de tactiek is veranderd. De maffia richt zich meer op legale activiteiten en bedrijven, vaak door middel van infiltratie in de bouwsector, landbouw en andere sectoren die kwetsbaar zijn voor criminaliteit. Zo is ook het traditionele pizzo, afpersgeld, verdwenen. Cosa Nostra stuurt geen mannetjes meer langs om geld te innen, maar dwingt nu legale bedrijven op een andere manier tot afhankelijkheid.

De organisatie ‘beveelt afnemers en werknemers aan’, die je niet kan weigeren. Zo groeit de grip van Cosa Nostra op de Siciliaanse samenleving weer. De maffia families van weleer vergroten hun macht in Palermo en beschermen hun territorium tegen invloeden van buitenaf. Naar verluidt zou de Palermitaanse tak van Cosa Nostra aan Salvo Riina hebben laten weten zich niet te vaak in de Siciliaanse hoofdstad te laten zien. Begin van deze eeuw deed Riina jr. zaken met maffiosi in Palermo, reden waarom hij bijna negen jaar de bak indraaide. Nu hij sinds anderhalf jaar definitief is teruggekeerd in zijn geboortedorp, wordt Salvo gezien als een bedreiging voor de hegemonie van de clans in Palermo. Veertig jaar geleden hebben ze in Palermo gezien wat het betekent als die boerenkinkels uit Corleone naar de hoofdstad trekken, dat willen ze nu graag voorkomen. Geen Riina meer in Palermo.    

Riina juniors groeiende online activiteit lijkt ingegeven door nostalgie naar een tijd die niet meer terugkomt, een tijd van rijkdom, aanzien en complete macht over een samenleving. Het zwijmelen bij de zonsondergang op geboortedorp Corleone is ogenschijnlijk onschuldig. Toch zitten er volgens kenners een onderliggende boodschap in zijn selfies. “De zin over Via Scorsone is een heel precieze boodschap,” waarschuwt Don Luigi Ciotti, oprichter van de Italiaanse anti-maffia organisatie Libera. “En die boodschap is: Corleone is nog steeds Cosa Nostra, wij maken nog steeds de dienst uit.”