Bartje, icoon van Drenthe, viert z’n negentigste verjaardag!

Dertien keer moest de beroemde scène opnieuw worden opgenomen, omdat de piepjonge acteur met zijn blonde kuif voortdurend werd getroffen door de slappe lach. Maar uiteindelijk was het zover: de scène die zijn leven zou veranderen, stond op film. Vooruit, een korte samenvatting voor degenen die zich deze klassieker uit de Nederlandse televisiegeschiedenis niet meer precies voor de geest kunnen halen, of die in 1972, toen de zevendelige tv-serie voor het eerst werd uitgezonden, nog niet waren geboren.

Bartje, een brutaal jochie dat opgroeit in het arme, grote landarbeidersgezin Bartels in Drenthe, heeft op een dag zijn zinnen gezet op zijn lievelingseten: een bord gestampte aardappelen met koolrapen. Om zijn moeder zover te krijgen dat ze dat voor hem klaarmaakt, helpt hij haar ’s ochtends met het uitzoeken van de bruine bonen, die op tijd op het fornuis moeten staan voor het middageten.

{{ trans('customs.newsletter_signup.responsemsg') }}

{{ trans('customs.buttons.signup') }}

Vul een geldig emailadres in. {{ errors . email[0] }}

Maar wanneer de familie Bartels aan tafel schuift, krijgt Bartje – net als de rest van het gezin – toch weer bruine bonen opgeschept, die hij juist zo verafschuwt. Alleen al de gedachte dat hij die bonen moet doorslikken, doet zijn maag omdraaien. Terwijl de rest van het gezin zich voor het eten braaf in eerbiedige stilte tot God wendt, weigert Bartje dat en staart hij boos voor zich uit – een blik die alleen kinderen kunnen geven die hun zin niet krijgen. 

“ZUL JE NOU BIDDEN?!” beveelt zijn autoritaire vader hem woedend.

En dan komt ie: de legendarische uitspraak die ruim vijftig jaar later nog steeds bij velen in het geheugen gegrift staat: “IK BID NIE VEUR BRUNE BONEN.”

Mediacircus

Bartje, het fictieve personage dat is gebaseerd op het boek van schrijver Anne de Vries uit 1935, brengt in de jaren zeventig nogal wat teweeg. De gekte in het land barst al los voordat er überhaupt één seconde van de tv-serie is uitgezonden. Alleen al het feit dat er van het boek een tv-serie wordt gemaakt, is voor de media reden genoeg om er volop in te duiken.

Op een toon alsof het over de nieuwe president van de Verenigde Staten gaat, onthult het Nieuwsblad van het Noorden op 10 juni 1972 de naam van de 9-jarige hoofdrolspeler: Jan Krol uit Drouwen, een dorpje in Drenthe. Twee dagen later drukt diezelfde krant apetrots als eerste een foto van het ventje af. Een afbeelding die net zo goed in de Story of Privé had kunnen staan, waarop hij te zien is met zijn fiets in de hand, stiekem genomen voor zijn ouderlijk huis in Drouwen.

Ook andere media doen aan het circus mee. Op een persconferentie wordt Jan officieel gepresenteerd, alsof hij de nieuwe spits is van Paris Saint-Germain. Journalisten van vrijwel alle grote Nederlandse kranten zitten in de zaal en onder meer het Algemeen Dagblad slaagt erin het jochie een vraag te stellen.

Wat vindt hij ervan dat hij straks in heel het land te zien is op tv? “Ik vind het best leuk om bekend te worden, maar de mensen moeten niet steeds over me praten,” antwoordt Jan. “Mijn vrienden noemen me nu al Bartje. Ik zeg steeds dat ik Jan heet – en geen Bartje. Ik vind het hartstikke leuk om mee te doen, maar ik wil niet dat iedereen denkt dat ik echt Bartje ben.” 

Zijn ouders schermen hem af van de media. ‘Mijn vrouw en ik hebben gezegd: alles goed en wel, maar we willen straks geen over het paard getild kind in ons gezin’

Het liefst wil hij geen acteur worden, maar kunstschilder, vertelt hij. Al betwijfelt hij of daarmee een boterham te verdienen valt. “Anders word ik huisschilder.” Niet alleen Jan, maar ook zijn vader en zijn moeder staan op de persconferentie keurig de media te woord. Zij hadden totaal niet verwacht dat hun zoon zou worden gekozen uit de honderden kinderen die auditie deden, stellen ze. Mevrouw Krol: “We dachten dat hij te groot was. Willy van Hemert (de regisseur, red.) zocht een kleine jongen.”

Verder zegt ze over haar zoon: “Het is een lief, maar druk mannetje, dat ontzettend veel weg heeft van Bartje, zoals die ook in het boek naar voren komt. Ook Jan is zo’n doordouwertje. Hij zou in staat zijn om net als Bartje niet voor het eten te bidden, als hij bruine bonen niet lekker zou vinden.” Wat vindt zijn vader eigenlijk van deze hele toestand? Als Jan maar gewoon Jan blijft, antwoordt hij. Meneer Krol: “We hebben tot nu toe alle publiciteit geweigerd. Mijn vrouw en ik hebben gezegd: alles goed en wel, maar we willen straks geen over het paard getild kind in ons gezin hebben.”

Bussen vol toeristen

Het zijn teksten waarvan de media smullen, maar het is voorlopig wel de laatste keer dat Jan beschikbaar is voor een interview. Zijn ouders schermen hem af van het leger journalisten dat hijgerig op jacht blijft naar quotes van het jochie. Zelfs nadat op Tweede Kerstdag de eerste aflevering is uitgezonden, waarbij half Nederland voor de buis zit, weigeren zijn ouders alle mediaverzoeken voor hun zoon. In plaats daarvan werpt mevrouw Krol zich op als woordvoerder van het gezin.

“Onze buren en familieleden vonden de eerste aflevering prachtig,” vertelt ze aan het Nieuwsblad van het Noorden. “De meesten hebben hem in kleur gezien. Ze zijn naar mensen gegaan die kleuren-tv in huis hebben. Ook de vriendjes van Jan zeiden dat ze het hartstikke mooi vonden. Jan was wel wat zenuwachtig. Wij allemaal trouwens. Je ziet zelf de foutjes het scherpst (Daar lachte ik, wat niet hoorde), maar over het algemeen was het een mooie uitzending.”

Behalve naar de mening van mevrouw Krol vraagt het Nieuwsblad van het Noorden ook maar meteen naar die van meneer Hekman, de directeur van Jans lagere school. Hij is kritischer. “Voor mensen die niet uit Drenthe komen, zal de ondertiteling denk ik niet helemaal voldoende zijn.” Per aflevering neemt de omvang van de hype alleen maar verder toe.

Onmiddellijk na elke uitzending ligt het telefoonverkeer in Drenthe plat. De cafés in Drenthe blijven elke dinsdagavond grotendeels leeg. Ook de rest van Nederland zit aan de buis gekluisterd. Sterker nog: bussen vol toeristen rijden langs de boerderij van de familie Krol in Drouwen, in de hoop een glimp van Jan op te vangen. 

Jan blijft Jan

Nederland snakt naar een vleugje Jan, maar zijn ouders blijven hem afschermen van de media. Dit spoort een journalist van het Nieuwsblad van het Noorden aan tot de nodige creativiteit. Hij stapt in zijn auto, rijdt naar het erf van de familie Krol in Drouwen en belt gewoon aan. Het mooiste is: hij wordt nog binnengelaten ook. In zijn jacht op een quoteje van Jan vuurt hij vanuit de woonkamer eerst zijn vragen af op mevrouw Krol. Haar antwoord: “Bartje is voor onze Jan alweer verleden tijd. Alleen als we op dinsdagavond naar de televisieserie kijken, weet hij zich weer bijzonderheden te herinneren.” 

Ondanks alle hectiek van de afgelopen weken is Jan zichzelf gebleven en krijgt hij thuis niet méér aandacht dan zijn broers Luuk (11) en Ronnie (2), stelt ze. “Verder hebben wij het op de boerderij ook altijd erg druk.” Op dat moment komt Jan het huis binnengestormd, dé kans natuurlijk om hem een vraag te stellen.

In 2022 zien we Jan nog één keer in een documentaire. Bartje is voor hem ‘een cadeau, iets wat ik altijd zal koesteren,’ zegt hij. Een paar weken later slaat het noodlot toe

Maar zover komt het niet, want hij vliegt direct weer naar buiten om met zijn vriendjes te spelen in hun zelfgemaakte hut, waardoor de journalist zich dan maar wendt tot de vader van Jan. “Jan is duidelijk Jan gebleven,” concludeert meneer Krol. “En zo willen we het graag houden.” Waarom hij journalisten eigenlijk buiten de deur blijft houden? “Het is hier rustig en dat moet zo blijven ook. Meneer Van der Veen, de voorlichtingsambtenaar van de gemeente Borger, behandelt de verzoeken voor interviews met Jan. Hij houdt de boot in dit stadium af.” 

Prima teksten, maar natuurlijk niet waar de journalist op had gehoopt. Vlak voordat hij zijn spullen inpakt, ziet hij op het nippertje zijn kans schoon om Jan toch nog een vraag te stellen. Droomt hij van een carrière als tv-acteur? “Nee,” antwoordt Jan. “Ik wil huisschilder worden.” Iets wat hij al een half jaar daarvoor op de persconferentie ook al had gezegd. Het is alles waar de lezer van het Nieuwsblad van het Noorden het mee moet doen.

Koningin Juliana

Op het hoogtepunt van de hype rondom Bartje opent Jan winkels, maakt hij zijn opwachting in de show van Mies Bouwman en schudt hij op Koninginnedag op Paleis Soestdijk de hand van koningin Juliana. Na de laatste aflevering van de zevendelige serie gaat de storm aan aandacht geleidelijk weer liggen, maar twee jaar later laait deze in alle hevigheid weer op, wanneer de NCRV de tv-serie in het begin van de zomer van 1975 herhaalt. Reden genoeg voor dagblad Het Vrije Volk om de telefoon op te pakken en zijn ouders in Drouwen te bellen.

Dé vraag waarop de redacteur een antwoord hoopt te krijgen: “Verafschuwt Jan nog steeds brune bonen?” Maar ook hij stuit op een muur van zwijgzaamheid. Mevrouw Krol: “Nee, komt u maar niet. Wij wilden het liever rustig laten. AI die belangstelling is niet altijd goed.” Het Vrije Volk is bovendien niet de eerste die belt, zegt ze. “Zes weken geleden is het al begonnen. Allerlei kranten hebben gebeld. Zelfs van de televisie wilden ze weer komen. Wij hebben dat tegengehouden. Wij vinden dat je een kind een kind moet laten. En verder... Nee meneer, komt u maar niet.” Voordat ze de verbinding verbreekt, stelt de journalist nog snel één laatste vraag. Gaat het goed met Jan? Mevrouw Krol: “Ja meneer, uitstekend. Hij zit nu in de eerste klas van de mavo. Ik denk dat hij wel over gaat.” Weten de lezers van Het Vrije Volk dat ook weer.

Hersentumor

Tien jaar gaan er maar liefst overheen, maar in 1985 heeft de NCRV-gids de primeur: een groot interview met niemand minder dan Jan Krol. Van dat eigenwijze ventje met zijn kuif van haarlak is niet veel meer over. Hij is nu een volwassen vent van 22. Omdat de tv-serie binnenkort voor de tweede keer wordt herhaald en Jan de hijgerige media alweer voor zijn deur ziet staan, besluit hij om de schijnwerpers tijdelijk op te zoeken en zijn verhaal met de rest van Nederland te delen. Jan laat er geen gras over groeien, want nog diezelfde week verschijnt hij ook in de Privé, het Nieuwsblad van het Noorden én De Telegraaf. “Het is eigenlijk een beetje gemeen dat ze Bartje weer herhalen,” vindt de man die na al die jaren in de anonimiteit weer een stem en een gezicht heeft gekregen. “Ik sta weer volop in de belangstelling, maar men bekijkt me naar het beeld van het jongetje dat ik toen was. Wie ik zelf ben, maakt kennelijk niemand iets uit.” Niemand, behalve de NCRV-gids, de Privé, het Nieuwsblad van het Noorden en De Telegraaf. De spotlights heeft hij achter zich gelaten, vertelt hij. “Dat was allemaal heel leuk. Maar ik vond het te lang duren en het begon me ook te vervelen.” 

Eén keer leek het erop dat hij zijn comeback zou maken in een tv-serie, onthult het Nieuwsblad van het Noorden. “Met dat geheimzinnige telefoontje, waarvan de familie tot op heden de herkomst niet weet. Hoe oud Jan was? En wat zijn lengte was? Ze hebben er nooit meer iets van gehoord. Niet lang daarna kwam de KRO met de jeugdserie Q & Q. Of er een verband bestaat? Het blijft bij gissen.” 

Als er nu opnieuw een kans voorbij zou komen, bedankt hij daar voor, zegt Jan. Een carrière als beroepsacteur is voor hem niet langer een optie. Nadat hij slaagde voor zijn havo-examen schreef hij zich te laat in voor de Toneelschool, waarna hij maar koos voor de Academie voor Expressie door Woord en Gebaar, maar die opleiding maakte hij niet af. Jan besloot zich te ontworstelen aan Bartje, zijn hart te volgen en schreef zich in voor de studie Jeugdwelzijnswerk in Leeuwarden. Hij vroeg vervangende dienstplicht aan en werd in dat kader geplaatst op het Epileptisch Centrum in Heemstede. “Ik wil geen wapens dragen. Ik vind bovendien dat ik hier in Heemstede zinvoller werk kan doen dan bij de militairen.” Hoe dat werk hem bevalt? “Het is een heel ander soort jeugdwelzijnswerk dan ik me had voorgesteld. Maar ik heb me nu zo verdiept in het werk dat ik het best wil blijven doen. Deze patiënten zijn zó dankbaar.” Dit is het laatste wat Jan te zeggen heeft. Hij laat de schijnwerpers achter zich en trekt zich weer terug in de anonimiteit. 

Eind 2022 verschijnt hij nog wel in een documentaire van RTV Drenthe over Bartje, ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van de serie. Wat Bartje voor hem betekent? “Het is een cadeau, iets wat ik altijd zal koesteren. Ik ben ontzettend blij dat ik dit cadeau heb mogen ontvangen.” Een paar weken later slaat het noodlot toe: op 60-jarige leeftijd overlijdt hij in een hospice in Harderwijk aan de gevolgen van een hersentumor.  

Dubbel feest voor Bartje

Je zou het niet snel zeggen als je aan dat brutale jochie denkt, maar Bartje viert dit jaar alweer zijn 90ste verjaardag. Reken maar na: het boek van schrijver Anne de Vries, waarop de tv-serie is gebaseerd, stamt uit 1935. Ter ere van zijn verjaardag krijgt Bartje niet één, maar twee cadeaus: een eigen strip én een eigen lied. De man achter dit feestelijke idee is Ahmad Resh, schrijver van Irakees-Koerdische afkomst die opgroeide in Drenthe.

“Bartje is Drents cultuurgoed dat een breed platform verdient. Het is een verhaal van alle tijden, over opgroeien in armoede en hoe je ondanks tegenslagen toch je idealen niet verliest. Ik hoop dat door de strip en het lied meer mensen, vooral jongeren, weer aan het lezen gaan.” Dat laatste valt natuurlijk te betwijfelen, maar het is in ieder geval prijzenswaardig dat deze initiatiefnemer de jeugd niet probeert te bereiken door het cultureel erfgoed van Bartje te laten verkwanselen door een of andere ingehuurde influencer op TikTok. De man achter de strips is Groninger Anco Dijkman, een tekenaar met een gouden potlood. “Het is voor mij een enorme eer om dit verhaal te mogen tekenen. Mijn schoonouders, inmiddels in de negentig, zijn Drentenaren. Ik probeer er zoveel mogelijk elementen in te vangen die voor hen belangrijk zijn, van het Drentse natuurgoed, maar ook van de televisiebewerking uit de jaren zeventig, die veel mensen nog voor ogen staat.” En alsof dat nog niet genoeg is, zorgt zanger en componist Arnold Veeman voor de muzikale omlijsting van Bartjes verjaardag. “Ik heb er een blues van gemaakt, precies het geluid dat hoort bij een tekst over verlangen, onrecht en verzet.” En zo is het maar net.