Een ongemakkelijke waarheid

Zo nu en dan word ik via LinkedIn benaderd door studenten criminologie, journalistiek of forensische wetenschappen die voor hun eindscriptie een ‘ervaren misdaadverslaggever’ willen spreken. Ik werk daar graag aan mee, vooral omdat dergelijke gesprekken online kunnen plaatsvinden en dus weinig tijd kosten. En als ik een student een beetje kan helpen, waarom niet?

Onlangs werd ik een uur lang bevraagd door twee studentes opsporingscriminologie. Hun onderzoek spitste zich toe op cold cases en ik snap wel hoe ze bij mij terecht waren gekomen. Ik schrijf als sinds 1988 over moord en doodslag en met name cold cases hebben altijd mijn interesse gehad.

De studenten hadden verrassend veel kennis van zaken en waren goed op de hoogte van oude dossiers, zelfs als die dateerden van ver voor hun geboorte. Hun vraagstelling was intelligent en soms ook confronterend. Want tijdens zo’n gesprek merk je dat dingen die je in de loop der jaren normaal bent gaan vinden helemaal niet zo normaal zijn. Beroepsdeformatie heet dat.

Een gruwelijke moord die een hele familie heeft verscheurd, wordt ‘een zaak’ en een kwellende, gekmakende verdwijning heet opeens een ‘mooi dossier’.

Met andere woorden: soms is in dit vak de menselijke maat even zoek. Peter R. de Vries zei het altijd zo: “Een chirurg zet ook niet snikkend zijn scalpel in een patiënt.” De spiegel die me werd voorgehouden, barstte bijna toen de criminologen in spe me vroegen waarom sommige zaken in de media meer aandacht krijgen dan de andere. Tja, waarom eigenlijk?

Ik heb er nooit omheen gedraaid en doe dat ook nu niet. Ten eerste hangt het voor een deel af van de nabestaanden. Sommige mensen willen niets liever dan aandacht voor de moord op hun naaste, andere moeten er absoluut niets van hebben. De ouders van Tanja Groen bijvoorbeeld hebben altijd alles aangegrepen, terwijl de ouders van de vermiste Lisette Vroege de pers altijd hebben geweerd.

Heel bepalend voor de mate van media-aandacht is ook wat ik het Natalee Holloway-effect zou willen noemen. De moord op een slachtoffer dat voldoet aan schoonheidsidealen krijgt meer aandacht dan die op een vrouw met wat mindere looks. En om het contrast nog wat scherper te stellen: als het slachtoffer een onuitsprekelijke, exotische naam heeft, is de kans op media-exposure nog wat kleiner.

Ik verzin dit allemaal niet, was het maar waar. In Amerika is deze ongelijkheid allang bekend en voor een student aanleiding geweest om de misdaadstukken in enkele grote kranten de analyseren. De uitkomst was schokkend, maar niet verrassend: moorden op zwarte jongeren uit achterstandswijken haalden net een paar regeltjes in het binnenkatern, terwijl zaken met blanke/blonde slachtoffers breed werden uitgemeten.

De studentes reageerden betrekkelijk mild op mijn betoog, maar hadden daar een verklaring voor. Ze hadden dit ook al uit andere hoek vernomen en waren zelf natuurlijk ook niet blind voor de dagelijkse realiteit. Met name de moord op Anne Faber in 2017 – type girl next door bij uitstek – zagen ze als treffend voorbeeld van een misdrijf dat heel Nederland in de ban hield. Moet je dus concluderen dat ook misdaadverslaggeving onderhevig is aan een zekere marktwerking, zo vroegen de studentes voorzichtig. Ik kon alleen naar refereren aan mijn eigen ervaringen, die niet bepaald verheffend zijn. Hoofdredacteuren die een bepaald onderwerp niet zagen zitten omdat het ‘niet verkoopt’ en uitgevers die vroegen of dat mooie, blonde moordslachtoffer nog eens op de cover kon ‘omdat het zo goed had verkocht’.

Het is verleidelijk om een discriminatie-etiketje te plakken op deze ongemakkelijke waarheid. Maar die vlieger gaat niet helemaal op. Een oud-collega die zijn pensioendagen in Thailand slijt, ziet hetzelfde verschijnsel ook daar, maar dan andersom. “Een vermoorde westerling haalt hier zelden de voorpagina,” meldt hij. “Ik denk dat de samenstelling van een bevolking bepaalt welk misdaadnieuws interessant wordt gevonden en welk niet. Zo simpel zou het weleens kunnen zijn.”