Zo liep de Golden State Killer tegen de lamp

De vrouw die hem in de deuropening van haar slaapkamer zag staan, een bivakmuts op zijn hoofd, een blauw T-shirt aan, geen broek, wel een erectie. Het mes van tien centimeter dat hij tegen haar slaap drukte, voor hij haar verkrachtte. Het koppel dat op een maandagmorgen wordt gevonden door de makelaar, allebei naakt. De man in de inloopkast, in zijn wang geschoten.

De vrouw op haar buik in een plas bloed, haar hoofd richting het bed.

Hij was een serieverkrachter. Hij was een seriemoordenaar. Maar wie hij was, dat was tientallen jaren onbekend. De man die sinds de jaren zeventig in Amerika minstens dertien moorden pleegde, en verantwoordelijk was voor tientallen verkrachtingen en inbraken, werd bekend als de Golden State Killer, omdat hij zijn misdaden pleegde in Californië. In 2018 werd hij opgepakt, dankzij een revolutionaire methode: particuliere dna-databanken. Een opsporingsmiddel waar in forensisch Nederland met interesse naar wordt gekeken

#Hotforholes

Paul Holes (52) is een knappe man.

Althans, dat vinden veel Amerikaanse vrouwen. #Hotforholes, zo luidde na een aantal tv-optredens de hashtag op sociale media. Maar kom daar niet mee aan bij Holes. Hij is gewoon politieman, iemand die er alles aan doet om zaken op te lossen, zo legt hij uit hij via een videoverbinding vanuit Colorado Springs, de eerste keer dat Holes met een Nederlands medium praat over de zaak van de Golden State Killer.

Het is 2017 als Holes beseft dat alle opsporingsmiddelen om de Golden State Killer te pakken zijn uitgeput. Ja, de man liet op meerdere plekken spermasporen achter, dus ze hebben zijn dna. Maar dat leidt in de databanken die de politie tot haar beschikking heeft niet tot een match. Kort daarvoor heeft een andere Californische politieagent echter een bijzonder succes geboekt in een vermissingszaak die Holes aan het denken heeft gezet. In Amerika zijn er miljoenen mensen op zoek naar familieleden, en daarom uploaden zij vrijwillig hun dna naar websites met namen als Ancestry, 23andMe, of GEDMatch. Zouden tussen die miljoenen dna-profielen geen verre familieleden van de Golden State Killer te vinden zijn?

De kans daarop is groot, zo weet Holes. De FBI neemt, net als de Nederlandse politie, maar een beperkt gedeelte van iemands dna op in hun forensische databank. Privacy speelt daarbij een rol. De techniek is ook robuust. Er is weinig dna nodig om daders met zekerheid te identificeren, maar verre familieleden geven niet snel een match doordat zo weinig genetisch materiaal wordt uitgelezen.

De online genealogische databanken lezen veel meer dna uit. Daardoor kunnen ook verre familieleden gevonden worden. De kans op een match wordt daardoor exponentieel groter. Holes wist dat het kon werken. Maar er was nog nooit eerder op deze manier een moordenaar gepakt. En mocht het wel?

Undercovernaam

Paul Holes is inmiddels met pensioen, maar het was de zaak van zijn leven. Als hij erover vertelt, twinkelen zijn ogen. Eerst vindt Holes een laboratorium dat het dader-dna op de juiste manier wil uitlezen. Dan is hij klaar voor de volgende stap: het uploaden van het dna-profiel van de seriemoordenaar in de website van GEDMatch. Dat gebeurde in het grootste geheim. “Ik gebruikte een undercovernaam van de FBI. GED- Match wist op dat moment niet dat er het dna van een onbekende dader in hun database werd ingevoerd.”

Paul Holes riep de hulp in van Dr. Barbara Rae-Venter (72). Rae-Venter, een gepensioneerde advocate, begon kort na de eeuwwisseling met het uitwerken van haar eigen stamboom als een hobbyproject. Ze ontwikkelde zich daarna al snel tot een expert, hierbij geholpen door een achtergrond in biochemie. Als advocaat vroeg ze ooit onder meer het eerste patent aan op een genetische gemanipuleerde tomaat. Als Rae-Venter hoort waar de Golden State Killer van verdacht wordt, twijfelt ze geen moment: ze wil helpen hem op te sporen.

Rae-Venter zet het profiel van de Golden State Killer op GEDMatch. Maar de meeste familieleden die ze vindt zijn zo ver verwant dat verder zoeken geen zin heeft. Maar er zijn ook interessante matches. De mate van genetische verwantschap geeft Rae-Venter een idee wat voor relatie die persoon heeft met de Golden State Killer. Zo is er eentje die mogelijk een bet-betovergrootouder met hem deelt. Uiteindelijk vinden ze een familielid dat een generatie nauwer aan de dader verwant lijkt.

Het wordt puzzelen met stambomen. Door archieven na te spitten vinden Rae-Venter en Holes uiteindelijk twee gemeenschappelijke voorouders van beide matches, geboren rond 1840. Dan komt een ontknoping dichtbij: als ze alle afstammelingen van dit stel in kaart hebben gebracht, komen mogelijke daders in beeld. “De leeftijd van onze verdachte was bekend,” vertelt Holes. “We wisten dat hij geboren was tussen 1940 en 1960. Dus we waren op zoek naar verwanten die in die periode geboren waren.”

Blauwe ogen

Elke keer als een nieuwe kandidaat is geïdentificeerd, probeert Holes met ouderwets politiewerk te onderzoeken of deze persoon kan worden uitgesloten als dader. Zo is de eerste man die op basis van de stambomen naar boven komt volgens getuigenverslagen te lang om de Golden State Killer te kunnen zijn.

Er volgt een interessante kandidaat in Colorado, maar als Holes een familielid van deze man benadert om dna af te staan in verband met ‘een zaak waar we niks over kunnen zeggen’, blijkt dat ook hij de beruchte moordenaar niet kan zijn. Met behulp van een speciale dna-test waarmee uiterlijke persoonskenmerken kunnen worden ingeschat weet Rae-Venter vast te stellen dat de Golden State Killer blauwe ogen heeft. Een resterend groepje van zes mannen wordt vergeleken met foto’s van het Californische CBR. Slechts ééntje heeft blauwe ogen: het is Joseph d’Angelo, een voormalig politieagent die niet ver van Sacramento woont.

Genealoog Cece Moore.

Advocate Barbare Rae-Venter.

“Ik had er geen goed gevoel over,” weet Holes nog. “Ik dacht: hoe kan iemand al die misdaden hebben gepleegd en daarnaast politieman zijn?” Holes gaat weer op onderzoek uit, in de hoop ook hem snel uit te kunnen sluiten. Dan vertelt de voormalige politiechef van D’Angelo iets aan Holes wat hem overtuigt dat hij op het juiste spoor zit. D’Angelo blijkt te zijn ontslagen bij de politie vanwege winkeldiefstal. Terwijl het onderzoek naar D’Angelo loopt, komt de dochter van de politiechef een keer midden in de nacht de slaapkamer van haar vader binnen.” Papa,” zegt ze. “Er staat buiten een man naar binnen te schijnen met zijn zaklamp.” Holes schrikt: dit was precies de manier waarop de Golden State Killer zijn slachtoffers observeerde. Holes weet het dan zeker: hij heeft de juiste man te pakken.

Er wordt besloten om de oud-politieman te volgen, in de hoop dat hij een sigarettenpeuk weggooit. Het speeksel op de peuk kan dan worden vergeleken met het dna van de Golden State Killer. Het blijkt een erg lastige klus. “Hij was erg op zijn hoede,” zo vat Holes het samen.

D’Angelo lijkt te weten dat hij wordt gevolgd. Op de snelweg rijdt hij op de linkerbaan om op het allerlaatste moment een rechterafslag te nemen, in zijn spiegel achterom kijkend of iemand hem volgt. De politie moet dus iets anders verzinnen. D’Angelo wordt gevolgd als hij naar een winkel rijdt en uit zijn auto stapt. Als de oud-politieman binnen is, snelt een undercoveragent naar de auto van D’Angelo, en neemt dna af van het portier van de auto. Om zeker te zijn wordt een tijdje later ook nog een papieren zakdoekje van Joseph D’Angelo uit zijn vuilnis gehaald.

Een match na 45 jaar

Op een avond in april 2018 is Paul Holes, dan net met pensioen, samen met zijn vrouw uit eten in Colorado, de bergachtige staat waar hij van zijn pensioen hoopt te gaan genieten. Als hij een telefoontje krijgt van een collega die ook werkt aan de zaak van de Golden State Killer stapt hij naar buiten, de sneeuw in. Het lab heeft resultaten gestuurd, vertelt collega Kirk Campbell, er is een match ‘op 21 markers’, of Holes weet wat dat betekent? Holes staat in de sneeuw in Colorado, en weet wat het betekent. Het betekent dat ze de Golden State Killer hebben gevonden. Er is een match. Na bijna 45 jaar.

Holes loopt het restaurant binnen, maar is in zijn gedachten bij de zaak van zijn leven, die nu een ontknoping heeft, iets wat hij weet, maar verder nog niemand. De ober is bezig de tafel schoon te maken, zijn vrouw heeft een gelukskoekje in haar hand. Ze is enthousiast: zij en haar man zijn op zoek naar een woning voor na hun pensioen en een gelukskoekje heeft haar verteld dat ze haar droomhuis zal vinden.

Wanneer hun ogen elkaar kruisen, ziet ze meteen wat er is. “Zijn de dna-uitslagen binnen?” vraagt ze. Hij knikt in stilte, de andere restaurantbezoekers mogen niks weten. “Toen duwde ze me het restaurant uit en heb ik haar verteld dat we een doorbraak hadden in de zaak."

Holes vliegt halsoverkop terug naar California. Met het waterdichte bewijs overtuigt hij de rechter gemakkelijk om een arrestatiebevel uit te vaardigen. Agenten hebben D’Angelo dan al een paar dagen op de korrel. Zodra het bevel er is, arresteren ze hem in zijn woning in Citrus Heights, een voorstad van Sacramento. “The coldest of cold cases,” zoals de website Vox de zaak noemt, is opgelost. Wat Paul Holes niet weet, is dat spoedig tientallen zaken op vergelijkbare wijze tot een succesvol einde zullen worden gebracht. Cece Moore (51), een professioneel genealoog gespecialiseerd in werken met dna, is de volgende die de techniek op een moordzaak loslaat.

Moore spoort onder meer ouders op voor adoptiekinderen. Met die zaken breekt ze ook door op de Amerikaanse televisie. Het grote publiek kent haar gezicht. Wanneer D’Angelo wordt gearresteerd, is Moore al een klein jaar in gesprek met Parabon, een klein bedrijf uit de staat Virginia dat forensische dna-technologie levert aan politiekorpsen in heel Amerika. Ze ziet de mogelijkheden die de online dna-databanken bieden voor opsporing, maar twijfelt of zo’n aanpak wel ethisch te verantwoorden is. Maar na de arrestatie van D’Angelo weet ze: het moment is daar. Parabon heeft toevallig de beschikking over vele dna-profielen van onbekende moordenaars, omdat ze een nieuwe dienst aanbieden aan politiekorpsen waarbij aan de hand van genetische gegevens een compositietekening wordt gemaakt. Er liggen daarom zo’n honderd zaken klaar. Cece Moore benadert de politiekorpsen waar de coldcases onder vallen, of ze de profielen mag uploaden. Bijna alle korpsen zeggen ja. Het succes in de zaak van de Golden State Killer heeft hen overtuigd van de potentie van de aanpak.

Revolutionaire zoektocht

Dan begint er een revolutionaire zoektocht met verbluffende resultaten. In de twee jaar die volgen, wordt 60 procent van de zaken die Moore heeft liggen, onopgeloste moorden, onderzoeken die al decennia vastzitten, opgelost.

De eerste zaak die Moore oplost is de moord op een Canadees stel uit 1987, Jay Cook en Tanya Van Cuylenborg. Jay was net 20 en Tanya 18 jaar toen ze tijdens een uitstapje naar Seattle vermoord werden. Tanya’s lichaam wordt gevonden in een greppel langs een plattelandsweg.

Ze is vastgebonden, verkracht en door het hoofd geschoten. Het sperma dat de moordenaar achterlaat, wordt meer dan twintig jaar later gebruikt om een dnaprofiel mee op te stellen. In dezelfde week dat de Golden State Killer is gearresteerd, uploadt Moore dat profiel naar GEDMatch. Ze ziet tot haar verbazing twee hele sterke matches, mensen die waarschijnlijk een overgrootvader delen met de moordenaar. Een van hen heet Chelsea Rustad. Iemand met zo’n zeldzame naam is makkelijk te identificeren op het internet. Moore bouwt een stamboom, en vindt de vermoedelijke overgrootouders van de dader. Dan heeft ze geluk: de andere match blijkt een achternaam te hebben die ze terugvindt in een overlijdensadvertentie waarin ook de zeldzame achternaam Rustad voorkomt. Het is de moeder van William Earl Talbott II, een dan 55-jarige vrachtwagenchauffeur die ten tijde van de moord in de buurt van de vindplaats van de lichamen woonde.

De zaak ligt dan al meer dan dertig jaar op de plank. Moore heeft hem in twee uur opgelost. Het hele weekend daarop zit ze op de bank aan haar laptop gekleefd. Om zeker te zijn van haar zaak probeert ze haar eigen theorie onderuit te halen. Want is dit wel echt de dader? Maar alles past. “Op dat moment was ik de enige die wist wie de dader van deze moord was, behalve de dader zelf,” zegt Moore. “Agenten hadden hier duizenden uren aan gewerkt. De familie wilde het antwoord al dertig jaar. Het voelde raar om die kennis ineens te hebben, een last.” Op grond van Moores tip begint de politie Talbott heimelijk te achtervolgen. Als hij nietsvermoedend een papieren kopje weggooit, vissen agenten dit uit het vuilnis. Het dna in zijn speeksel komt overeen met het dna dat op het lichaam van Tanya Van Cuylenborg gevonden is. Nog geen maand na Joseph D’Angelo wordt Talbott gearresteerd, op weg naar huis van zijn werk in Seattle. In de rechtszaal bepleit hij zijn onschuld, maar hij wordt tot levenslang veroordeeld. Het is de eerste keer dat de techniek in de rechtszaal is beproefd.

De doorbraak is compleet. Dankzij de compleet nieuwe recherchemethode die de inzet van particuliere dna-databanken combineert met stamboomonderzoek worden in de opeenvolgende maanden coldcases in rap tempo opgelost. Bijna wekelijks arresteert de Amerikaanse politie moordenaars die zich vaak al decennia veilig waanden. Moore lost zelf ook nog tientallen andere zaken op.

Een van de vreemdste die ze zich herinnert is de moord op de toen 25-jarige basisschoollerares Christy Mirack.

Mirack werd in 1992 dood gevonden in haar appartement in het kleine stadje Lancester, niet ver van Philadelphia. Ze was gewurgd met haar eigen trui.

De zaak raakte Moore diep, vooral omdat Christy’s moeder kort na de moord overleed en Christy’s broer Vince sindsdien alles deed om de onopgeloste moord op zijn zus in de publiciteit te houden. “Ik voelde heel sterk dat ik wilde helpen.”

Het dader-dna in de zaak leverde meteen een match met een heel nabij familielid op. Uiteindelijk wist Moore deze halfzus te plaatsen in een familie uit Lancester, maar de link tussen de familie van de match en de moordenaar bleek moeilijker te leggen dan gedacht. Met de halfzus had ze namelijk nog maar de helft van het verhaal. Het dader-dna liet echter ook zien dat de moordenaar waarschijnlijk half Puerto Ricaans was. Moore bleef graven en vond uiteindelijk een aankondiging van een verloving van een man wiens moeder uit de familie van de match kwam. Zijn vader had een Spaanse achternaam. De naam van de man zelf was Raymond Rowe, een dj die bekend stond onder zijn artiestennaam Freez. In een interview online vertelde hij ook uitgebreid over zijn liefde voor Puerto Ricaans eten.

“Wat hij van zijn vader had,” aldus Moore. “Dat was het moment dat ik wist dat hij de moordenaar van Christy was.”

Dj Freez was lokaal enorm populair. Moore vergaapte zich aan alle foto’s en recensies van zijn werk online. Freez bij de 17de verjaardag van Paris Hilton, Freez met Hulk Hogan, Freez op een afterparty van Lenny Kravitz. Het kostte de politie slechts dagen om een dna-monster te winnen uit kauwgum die Rowe weggooide terwijl hij plaatjes aan het draaien was op een school in Lancester. In juni 2018 werd ook hij gearresteerd om uiteindelijk levenslang te krijgen.

“Wat ik het grappigste vond was dat de FBI-profiler had voorspeld dat de moordenaar een muurbloempje zou zijn,” zegt Moore. “En deze man was eerder het omgekeerde. Dat was de eerste keer dat ik me realiseerde dat profilen vaak giswerk is. Wat ik doe is wetenschap.”

Geen tovermiddel

Het werken met particuliere dnadatabanken is geen tovermiddel. Het stamboomonderzoek kan enorm arbeidsintensief zijn. Ook levert het vaak niet één, maar meerdere interessante kandidaten op. Die allemaal natrekken kost tijd en dus geld. Toch schat Moore dat 60 procent van alle zaken waarin dna beschikbaar is op deze manier zou kunnen worden opgelost. Een cijfer dat alleen maar zal stijgen naarmate meer mensen zich aanmelden voor genetische databanken.

Dat aantal groeit snel. Elke keer als Moore op de Amerikaanse televisie is, ziet GEDMatch het aantal aanmeldingen voor hun speciale criminele opsporingsprogramma stijgen (zie kader). Maar de techniek kon geen mooier uithangbord hebben dan de arrestatie van de Golden State Killer. Eind juni bekent Joseph D’Angelo schuld aan dertien moorden. Rae-Venter, de gepensioneerde advocaat die D’Angelo identificeerde, was de held van de dag. Toch viel de zitting haar bijzonder zwaar.

Omringd door huilende nabestaanden en overlevenden hoorde ze het vonnis aan. Al D’Angelo’s misdaden passeerden opnieuw de revue. “De man was echt een sadist,” zegt Venter. “Er was één vrouw die hij had verkracht en 24 jaar later opbelde om haar met de dood te bedreigen. Mensen leefden in angst. Ik was emotioneel uitgeput nadat ik dat allemaal aan had moeten horen.” Rae-Venter liet verstek gaan bij de klaarstaande cameraploegen en keerde aangeslagen huiswaarts. Als we haar een paar weken later spreken, overheerst toch een gevoel van tevredenheid. “Voor mij draait alles om de slachtoffers,” zegt Rae-Venter. “Zoveel mensen zijn getroffen door deze man zijn terreur. Ze hebben zo lang moeten wachten op gerechtigheid, maar nu krijgen ze het. Om hen iets te kunnen geven, dat voelt goed.”

Ook in Nederland wordt er naar de techniek gekeken. Er is een verkenningsgroep waarin onder meer OM, politie, NFI en het ministerie van Justitie samen bekijken of deze techniek in Nederland ook kan worden ingezet. “Dit is een heel interessant ultiem opsporingsmiddel, voor vastgelopen zeer ernstige zaken waar voldoende dna van de dader of van een onbekende dode beschikbaar is,” vindt dna-expert Lex Meulenbroek van het NFI. “Dat hiermee uitzichtloze coldcases kunnen worden opgelost, weten we uit Amerika en sinds kort ook uit Zweden. Daar leverde deze methode dit jaar een doorbraak op in een zestien jaar oude bijzonder schokkende dubbele moord op een 8-jarige jongen en een 56-jarige docente. Wij kijken nu grondig naar de technische, juridische en ethische aspecten. Zo moet het inzetten van dit middel absoluut veilig en verantwoord zijn: het zijn immers dna-databanken die niet vallen onder een overheidsdienst. Vooralsnog zijn de meeste doorbraken met deze methode nog in Amerika.”

ALTIJD FAMILIE IN PARTICULIERE DNA-DATABANKEN

Particuliere dna-databanken maken gebruik van een andere techniek dan forensische databanken zoals de Nederlandse dna-databank voor strafzaken. Waar bij forensisch dnaonderzoek naar maar een paar kleine gebieden van de genetische code wordt gekeken, kijken genealogische dna-databanken naar meestal honderdduizenden bouwstenen van het dna. Hierdoor kan veel uitgebreider naar verwantschap tussen mensen worden gekeken. Omdat genealogiewebsites miljoenen gebruikers hebben, zit er altijd wel (verre) familie tussen. Dat zijn de matches van een gebruiker. Hoe meer letters in de genetische code hetzelfde zijn, hoe nauwer de verwantschap.

NATIONALE DATABANK DICHTERBIJ DAN OOIT

Iedereen heeft tientallen, zo niet honderden familieleden. Wetenschappers rekenden in een publicatie in het Amerikaanse tijdschrift Science uit dat slechts 2 procent van de bevolking in een databank hoeft te zitten om via familieleden de rest ervan te kunnen vinden. Dan deelt iedereen buiten de databank een betovergrootouder of nauwere verwant met iemand die wel geregistreerd staat. In Nederland betekent dit dat slechts 340.000 dna-profielen nodig zouden zijn voor een sluitende dekking. Een aantal dat mogelijk gehaald kan worden door een beroep te doen op vrijwilligers.

SCHENDING VAN DE PRIVACY?

In de Verenigde Staten gaan ook stemmen op om de nieuwe opsporingstechniek te verbieden. Een wetsvoorstel van die strekking in de staat Maryland haalde het niet, maar zowel daar als in de staat Washington zijn wetten in de maak die de methode aan banden zouden leggen.

In Nederland spraken wetenschappers zich ook al kritisch uit over de methode.

Hun argument: als iemand zijn dna op een website zet, zet hij effectief het dna van zijn hele familie online. Rechercheur Paul Holes, die de Golden State Killer arresteerde, ziet de ontwikkeling met lede ogen aan. “Mijn grootste angst is dat er wetten gemaakt zullen worden door mensen die dit gereedschap niet begrijpen,” zegt hij. “Natuurlijk moeten wetshandhavers dat gereedschap voorzichtig inzetten, maar de gegevens die mensen op Facebook en Instagram zetten, geven politie een veel intiemer kijkje in hun privéleven.”

De databanken

Family Tree DNA

Opgericht: 2000 Aantal dna-profielen: tussen de 1 en 2 miljoen Hoofdkantoor: Houston, Texas Gebruikt voor opsporing: ja Family Tree DNA is de enige website waar gebruikers zelf kunnen testen en een dna-profiel kunnen uploaden nadat ze bij een andere website hebben getest. De website is een van de kleinste, maar biedt gespecialiseerde tests die andere sites niet bieden.

FTDNA werkt sinds 2018 in alle stilte samen met Amerikaanse politie en FBI. Toen dit in 2019 bekend werd, leidde dat tot veel kritiek van gebruikers. Sindsdien kunnen gebruikers die niet mee willen werken aan criminele opsporing dit aangeven op hun profiel. Gebruikers uit de EU moeten hier expliciet toestemming voor geven.

GEDMatch

Opgericht: 2010 Aantal dna-profielen: 1,2 miljoen Hoofdkantoor: San Diego, Californië Gebruikt voor opsporing: ja Een uit de hand gelopen hobbyproject van pensionado Curtis Rogers (82) en John Olson (69). De site kent een hoog doe-het-zelfgehalte en is naast Family Tree de enige die profielen van derden accepteert. GEDMatch is klein, maar heeft de meeste technologische mogelijkheden van allemaal en is daarom populair onder dna-experts.

De site werd eind 2019 gekocht door Verogen, een bedrijf gespecialiseerd in forensische wetenschap. Sinds maart 2019 moeten gebruikers actief toestemming geven voordat dnaprofielen die de politie uploadt met die van de deelnemers mogen worden vergeleken. Dat heeft meer dan een kwart miljoen gebruikers inmiddels gedaan.

Ancestry.com

Dna-service sinds: 2015 Aantal dna-profielen: meer dan 18 miljoen Hoofdkantoor: Lehi, Utah Gebruikt voor opsporing: nee Beursgenoteerd miljoenenbedrijf dat de grootste dna-databank ter wereld beheert. Het bedrijf, voortgekomen uit de mormoonse kerk, houdt zijn dna-databank gesloten voor opsporingsambtenaren, maar de tientallen miljoenen stambomen en historische archieven die het platform herbergt, zijn voor alle gebruikers zichtbaar en onmisbaar voor dna-speurders.

23andMe

Dna-service sinds: 2007 Aantal dna-profielen: meer dan 10 miljoen Hoofdkantoor: Sunnyvale, Californië Gebruikt voor opsporing: nee

MyHeritage

Dna-service sinds: 2016 Aantal dna-profielen: meer dan 3,8 miljoen Hoofdkantoor: Tel Aviv, Israël Gebruikt voor opsporing: nee